Burn-out – Een overzicht

Tekst in schuinschrift is originele brontekst. Tekst in klein groen is mijn commentaar. Teksten in vet groen, klein of groot (en sommige titels) zijn koppelingen naar achtergrondinformatie.

Boekbesprekingen tot hiertoe:

• Omgaan met burn-out (1999) – Een vroeg voorbeeld van de kaping van burn-out door de coaching sector.
• Stress, het lijf, en het brein (2007) – Van een groep psychologen en psychiaters. Is er wel een grens tussen psyche en soma, of zijn lichaam en geest één pot nat?
• Bijnieruitputting (2011) – Hormoonprobleem door een verstoorde bijnierwerking, beschreven door een fysiotherapeut en voedingsdeskundige die het uitvergroot tot het zoveelste syndroom.
• Stop burn-out (2016) – Regelrecht misbruik van het onderwerp door een talentencoach.
• Blijven ademen (2017) – Een ongefundeerde poging om hartcoherentie te promoten als remedie tegen burn-out.
• Hoe zit het nu echt met antidepressiva? (2021) – Een analyse door een apotheker en een psychiater. Een poging om kwalijke toestanden te ontbloten en toch de kool en vooral de geit te sparen.
• In de ban van burn-out (2022) – Een ongewoon realistische kadering van de burn-out epidemie.
• Over de kop (2023) – Een neurologe analyseert haar eigen burn-out. Uiterst boeiend, met treffende beschrijvingen van oorzaken en gevolgen.

In heel wat blogartikels wordt een link gemaakt met burn-out; een overzicht vind je hier.
Specifieke artikels over burn-out tot hiertoe:

• Burn-out is eerder een sociologische dan een psychologische aandoening – Een terechte kadering van de problematiek in onze actuele maatschappij.
• Burn-out voorkomen? Daar is een app voor – De toepassing van het overdreven geloof in digitalisering op burn-out.
• Managerialisme en burn-out – Een introductie tot wat mogelijk wereldwijd een maatschappelijk kernprobleem vormt.

Mijn boekbespreking van In de ban van burn-out van Christiaan Vinkers eindigde als volgt:
Een paar dagen zoeken en lezen en vergelijken leverden een hoop stof tot nadenken. Ik stootte op diverse bronnen met informatie over de betrokken hormonen, de HPA-as, (ortho-)sympathisch en parasympathisch zenuwstelsel, homeostase en allostase, gratis info en zeer dure boeken, conventionele en alternatieve geneeskunde, burn-out, posttraumatische stressstoornis, aanpassingssyndroom, te veel om op een redelijke termijn te verwerken. Voorlopig maak ik er geen extra studie van; eerder zoals Herman Van Veen riep: "een andere keer misschien".
Hier is die andere keer.

---

De korte inhoud

De sectietitels zijn tevens koppelingen.

1 – Burn-out in de actuele maatschappij

• Van ziekte naar epidemie
• Gegevens van het RIZIV
• Boek "Over de kop"
• De individuele benadering

2 – Syndromen

• Long covid
• Verband burn-out / CVS / depressie / Long covid
• De ziekte van de eeuw

3 – Stress

• Homeostase
• Allostase
• Allostatische belasting
• Het aanpassingssyndroom
• Stress of stressor?

4 – De hormonale benadering

• De HPA-as
• Bijnieruitputting
• Hormonen
• Cortisol
• Een verband met burn-out

5 – Vermoeidheid volgens de wetenschap

6 – Vlaggen en ladingen

---

Achtergrondinformatie

In het onderstaande blogartikel wordt verschillende keren verwezen naar achtergrondartikelen met meer informatie over een specifiek onderdeel. Deze artikelen staan niet in de bloglijst, maar zijn enkel toegankelijk via het hoofdartikel hieronder, of via een selectie op label, of in de achtergrondartikellijst. Je kan ze lezen waar de koppeling staat, of later, of niet, naar believen. Ik geef alvast een lijstje:

• Een neurobioloog onderzoekt haar eigen burn-out – Een interview met de schrijfster van Over de kop.
• Burn-out: van ziekte naar epidemie – De Maslach Burnout Inventory "toegepast op de maatschappij".
• Burn-out kun je voorkomen – Ervaringsdeskundigen over preventie.
• Long covid – Een eerder recent syndroom met verdacht veel overeenkomsten met reeds bestaande.
• Misschien heb je een cortisol-onbalans – Cortisol als oorzaak van alle kwaad, en dan ook als oplossing.
• Burn-out en bijniermoeheid – Of hoe inspanningen in de medische sector worden verprutst.
• De eeuw van de uitputting – Moeheid als centraal symptoom van uiteenlopende syndromen.
• ChatGPT en vermoeiingsaandoeningen – Een vergeefse poging om ChatGPT nuttig in te zetten.

---

1 – Burn-out in de actuele maatschappij

Van ziekte naar epidemie

Burn-out is de laatste drie tot vier decennia geëvolueerd van een sporadisch verschijnsel naar een maatschappelijk probleem. Een artikel uit psychologies.be toont dat eens te meer, aan de hand van drie invalshoeken uit de Maslach Burnout Inventory of MBI-test. Hoewel deze drie niet per se een goede basis vormen voor een probleemomschrijving, geven ze wel een aanleiding voor heel wat terechte bedenkingen die burn-out kaderen in de huidige maatschappelijk/economische toestand. Zie de filering in Burn-out: van ziekte naar epidemie.

RIZIV

Langdurige arbeidsongeschiktheid: Hoeveel langdurige burn-outs en depressies? Hoeveel kost dat aan uitkeringen?

Deze pagina op de website van het RIZIV geeft een zicht op de evolutie van psychische aandoeningen. Het gaat vooral om droge cijfers; daar is weinig commentaar bij te geven. Toch enkele frappante details:
– Het RIZIV maakt geen onderscheid tussen burn-out en depressie. Begrijpelijk, gezien de gelijkenissen.
– Mensen van 50 tot 64 jaar blijven het meest getroffen door langdurige arbeidsongeschiktheid door burn-out of depressie, maar de 25 tot 39-jarigen kennen de grootste stijging: +20% in 2021, +151% over 5 jaar. Voor wie denkt dat dit enkel met leeftijd te maken heeft.
– Geestelijke gezondheidszorg is een van de aandachtspunten en prioriteiten van het RIZIV. Het vergoedt geestelijke gezondheidszorg en zoekt naar specifieke oplossingen om mensen in langdurige arbeidsongeschiktheid beter te kunnen ondersteunen. In plaats van de stressveroorzakers verantwoordelijk te stellen.

Over de kop

Brankele Frank (voornaam, achternaam) schreef het boek Over de kop, een verslag van haar eigen onderzoek naar haar eigen burn-out. Je kan je afvragen of iemand met een burn-out wel in staat is om daar een boek over te schrijven, maar blijkbaar wel. Dit is ongewoon boeiend, door de combinatie van de sociale en biologische aspecten van burn-out. Mijn boekbespreking is kort en interessant, al zeg ik het zelf, vooral de laatste sectie, "Een globaal beeld", waarin de auteur burn-out schetst in een actueel tijdskader (vage omschrijving, ik weet het; niet aantrekken, gewoon lezen; ongemeen goed).

Naar aanleiding van het boek verscheen een interview met Brankele Frank in Knack. Voor wie geen boeken leest is dit een handig surrogaat. Ik fileer het interview, becommentarieer opinies, en voeg nog wat achtergrondinformatie toe: Een neurobioloog onderzoekt haar eigen burn-out.

De individuele benadering

Overloop bij gelegenheid eens de artikelen over burn-out bij HR-sites als Jobat. Ze vormen vooral een indicatie van de eenzijdige aandacht voor burn-out als individueel mentaal probleem, in plaats van het te zien als een gevolg van te veel en te lang stress, en dan ook de stressbronnen aan te pakken (waar HR-organisaties wel degelijk iets aan zouden kunnen doen, nu zowat alle HR-afdelingen van bedrijven zijn uitbesteed, als gevolg van managerialisme). De meeste artikelen over burn-out in de media getuigen van die ingesteldheid. Zie ook Burn-out kun je voorkomen van Nathalie Carpentier in De Standaard, of mijn bespreking daarvan.

---

2 – Syndromen

Een syndroom of ziektebeeld is een verzameling van symptomen (verschijnselen, kenmerken of klachten, behorend bij de diagnose van een bepaalde ziekte, aandoening of verwonding) die vaker in dezelfde combinatie optreedt, en dus als eenheid moet worden opgevat. Burn-out is een syndroom. Verwijzingen naar Wikipedia zijn overigens louter ter informatie, en betekenen niet per se dat ik het volledig eens ben met de inhoud van die pagina's.

Burn-out mag dan een wijd verspreid fenomeen zijn in de maatschappij, van een effectieve aanpak is nog niet veel te merken. In Nederland en vooral België worden heel wat patiënten behandeld door coaches (zie In de ban van burn-out, hfdst. 8), die enkel kunnen werken aan het gedrag van 'cliënten', niet aan pathofysiologische processen die aan de interne-geneeskundige basis liggen van aandoeningen. Nochtans is één en ander aan het bewegen. De coronacrisis heeft heel wat ellende veroorzaakt, o.m. in de vorm van chronische patiënten die een veelheid aan met burn-out overlappende symptomen vertonen. Een besmetting met het virus Sars-Cov-2 die niet geneest, heet nu "long covid" of "lange covid". Meer en meer groeit in de medische wetenschap en in de media het idee dat er wel degelijk overeenkomsten bestaan tussen de syndromen burn-out, long covid, ME/CVS (chronischevermoeidheidssyndroom), fibromyalgie en depressie, zelfs zodanig dat de gemeenschappelijke noemer 'vermoeiingsaandoeningen' regelmatig opduikt. De persistente vraag naar de verschillen tussen die syndromen is echter een wereldwijd vlag-en-ladingprobleem, en blijft een stoorzender in de effectieve ontwikkeling van behandelingen.

Ik tracht een beetje duidelijkheid te scheppen, in een filering van enkele artikelen.

Long covid

Het klassieke COVID onderzoek weet zich nog geen raad met patiënten die langdurige gevolgen ondervinden van de ziekte, maar interesse lijkt te groeien, en een verband met andere vermoeiingsziekten lijkt zich op te dringen. Hieronder vind je verwijzingen naar een viertal artikels daarover. Ik geef commentaar in een bundeling van de gefileerde versies. Een centrale vaststelling is dat veel energie wordt besteed aan de definitie en vergelijking van syndromen, in plaats van aan de symptomen die ze zo ruim delen; een groot vlag-en-ladingprobleem dus. Het gevolg is dat vooruitgang in medische diagnose en behandeling van de vermoeidheidsepidemie sterk wordt gehinderd, en patiënten onterecht naar de nooduitgang psychiatrie geduwd worden.

Long covid: de moeizame weg naar erkenning voor tienduizenden patiënten – Een artikel in Knack, van mei 2021, ruim een jaar na de eerste besmettingen. Toen had men al een beter zicht op de aard van het beestje. Daar is ook al sprake van "brain fog", een algemene term voor verminderde cognitieve capaciteit bij vermoeiingsaandoeningen.
Hoofdpunten:
– Minstens 10 procent van de covid-19-patiënten kampt drie maanden na de besmetting nog altijd met klachten.
– De klachten maken normaal functioneren vaak onmogelijk.
– Patiënten zoeken nog steeds naar erkenning en de juiste behandeling.

Long covid: een nieuwe naam voor een oud syndroom? – Nogmaals Knack, november 2023, dus 2.5 jaar later. Daarin wordt de vraag gesteld: "Wat als long covid geen vorm van Covid-19 is, maar een uiting van een veel omvattendere multisysteemziekte?". Voortschrijdend inzicht…
Hoofdpunten:
– Wat is ME/CVS?
– Is long covid hetzelfde als ME/CVS?

Leven met long covid – Knack, juni 2024, nog een half jaar later. Hierin wordt long covid vergeleken met (andere) vermoeiingsziekten. Inzicht lijkt maar langzaam voort te schrijden… De politieke reactie van minister Frank Vandenbroucke is niet echt geruststellend.
Hoofdpunten: de moeilijke diagnose, kwalzalvers, averechtse therapie, foutieve gedachten, ongeloof bij de controle-arts, en de vergeethoek.

Tussen hoop en frustratie – De Groene Amsterdammer, februari 2023 (NL, "Onafhankelijk, kritisch, betrokken"). Nederlanders wijten in groten getale de ernstige, long-covidachtige klachten aan hun 'prik' of vaccinatie. Voor de rest is de ellende dezelfde als bij ons. Artsen en wetenschappers krijgen langzaam oog voor hen.
Hoofdpunten:
– Veel aandacht voor meldingen van patiënten.
– Vergelijking met ME/CVS.
– De "functioneel neurologische stoornis" als restafval.
– De rol van de overheid in diverse initiatieven.

Verband burn-out / CVS / depressie / long covid

Wat zeggen online bronnen over het verband tussen verschillende syndromen van vermoeiingsaandoeningen? Ik combineer die vraag met een test van ChatGPT, door dat ding (benadrukkend dat het geen levend wezen is) te vragen naar online bronnen over dit onderwerp.

In feite zocht ik, allicht bevooroordeeld door eerdere analysen, naar een bevestiging van een ruime overlapping tussen burn-out, CVS, depressie en long covid. Dat ik aan ChatGPT eerst twee in dat opzicht onvolledige vragen stelde heeft allicht te maken met de werking van mijn eigen brein, en met de tijdelijke aandachtspunten, maar dat euvel maakte wel een extra evaluatie mogelijk van de AI-tool. Mocht die technische benadering je niet interesseren, ga dan verder met de samenvatting hieronder; anders: ChatGPT en vermoeiingsaandoeningen.

De antwoorden van ChatGPT samengevat:
1 – Er is een verband tussen burn-out en CVS.
2 – Er zijn diverse verbanden tussen burn-out, CVS en depressie.
3 – Long covid overlapt met depressie, met CVS en met burn-out.
In feite wordt mijn hypothese door ChatGPT dus enkel onrechtstreeks bevestigd. Er zijn meerdere betrouwbaar lijkende artikelen te vinden die een verband zien tussen burn-out en depressie. Een artikel dat ze alle vier met elkaar in verband brengt, zoals de symptomen suggereren, heb ik nog niet gevonden. Voorlopig vraag ik niets meer aan ChatGPT, omdat de analyse van de betrouwbaarheid mij te veel stress oplevert…

De ziekte van de eeuw

Ik heb je hierboven al verwezen naar enkele artikelen uit Knack, waarin long covid van verschillende kanten werd bekeken. Twee daarvan kwamen van Trui Engels, gezondheids- en wetenschapsjournaliste bij Knack. Zij schreef recent (09-2024) een aanverwant artikel: Moe door het leven: welkom in de eeuw van de uitputting. Vermoeidheid als centraal symptoom van vermoeiingsaandoeningen wordt multidimensionaal belicht. Opnieuw de moeite van het lezen waard, al is dat met mijn commentaar erbij: De eeuw van de uitputting.

---

3 – Stress

De Wikipedia-pagina over stress geeft een goed algemeen beeld van diverse aspecten. In het zeer onwaarschijnlijke geval dat je nog nooit stress ervaren hebt kan je daar terecht voor een inleiding. Voor wie er niet genoeg van krijgt is er nog de posttraumatische stressstoornis of PTSS, een mentaal probleem als gevolg van een ernstige mentale ervaring.

De Engelstalige versie over stress is uitgebreider dan de Nederlandstalige versie. Je ziet ook dat de tekst door meerdere auteurs is samengesteld, omdat sommige paragrafen overlappen. Een uittreksel:
Chronische stressoren zijn misschien niet zo intens als acute stressoren zoals een natuurramp of een zwaar ongeval, maar hebben meestal een negatiever effect op de gezondheid (!), net omdat ze aanhoudend zijn en daardoor een dagelijkse fysiologische reactie van het lichaam vereisen. Dit put de energie van het lichaam sneller uit, meestal over langere perioden, vooral wanneer deze microstressoren niet kunnen worden vermeden (bv. stress van het wonen in een gevaarlijke buurt). (1) Dit ondersteunt mijn stelling dat onvermijdbare vijandige stress de grote boosdoener is. (2) Een voorbeeld van een microstressor is "het wonen in een gevaarlijke buurt"; "stress van …" is geen stressor, wel het gevolg daarvan.

Homeostase

De korte uitleg – Homeostase is een fysiologisch proces, waarbij organismen (delen van het lichaam) het inwendig milieu van biochemische en biofysische processen in evenwicht houden, ondanks veranderingen in de omgeving waarin het organisme zich bevindt. Door homeostase kan een organisme de functie van elk individueel orgaan (hart, longen, spieren, …) aanpassen, waardoor aan de integrale behoefte van het lichaam wordt voldaan.

Homeostase bij gewervelden is mogelijk doordat weefsels en organen via het zenuwstelsel, of door biochemische stimulatie (via het bloed), met elkaar in verbinding staan. De hypothalamus, een deel van de hersenen, registreert dat de homeostase uit balans is en zorgt er, middels biochemische stimulatie, voor dat de concentraties van de voor het organisme noodzakelijke stoffen weer naar de homeostatische toestand (stabiele rusttoestand) terugkeren. Onder andere de zuurgraad, het zuurstofgehalte van het bloed, de bloeddruk, de suikerspiegel, de lichaamstemperatuur en de hoeveelheid in het bloed opgeloste stoffen worden op deze manier gereguleerd.

De lange uitleg (Engels) vind je hier (zouden Engelstaligen slimmer zijn?). Het concept van de interne regulatie van het lichaam werd in 1849 beschreven door de Franse fysioloog Claude Bernard. Het woord 'homeostase' werd in 1926 bedacht door Walter Bradford Cannon. Dat het proces nu nog altijd niet algemeen bekend is, is allicht te wijten aan de hoge complexiteit.

Allostase

Uit Wikipedia (de lange uitleg), vertaald – Het concept van allostase (kijk even naar de curve), voor het eerst voorgesteld door Peter Sterling en Joseph Eyer in 1988 (dan pas?!), verlegt de focus van het lichaam op het handhaven van een rigide intern instelpunt, zoals in homeostase, naar het vermogen en de rol van de hersenen om omgevingsstress (stress? of stressoren? beide zou kunnen) te interpreteren en veranderingen in het lichaam te coördineren met behulp van neurotransmitters, hormonen en andere signaalmechanismen. Aangenomen wordt dat allostase niet alleen betrokken is bij de stressrespons van het lichaam en de aanpassing aan chronische stress (!); het kan ook een rol spelen bij de regulatie van het immuunsysteem (!) en bij de ontwikkeling van chronische ziekten zoals hypertensie en diabetes (en burn-out).

Blijkbaar is allostase dus een verdere uitwerking van homeostase, specifiek voor langdurende effecten van beïnvloeding van buitenaf, nadat Sterling en Eyer in de jaren '70 ontdekten dat bepaalde generatiepatronen van chronische stress en de effecten ervan op verschillende fysiologische mechanismen van de mens niet eenvoudig verklaard konden worden door homeostase.

Allostatische belasting

Uit Wikipedia (the extensive explanation), vertaald:

De term allostatische belasting is "de slijtage van het lichaam" die optreedt wanneer een individu wordt blootgesteld aan herhaalde of chronische stress. De term werd bedacht door McEwen en Stellar in 1993 (zie ook hun originele artikel). Ook hier weer onduidelijkheid over 'stress' of 'stressoren'. Verder meer daarover.

De term maakt deel uit van het regulatiemodel van allostase, waarbij de voorspellende regulatie of stabilisatie van interne gewaarwordingen in reactie op stimuli wordt toegeschreven aan de hersenen (in plaats van aan het autonome zenuwstelsel). Allostase reguleert de homeostase om fysiologische gevolgen (van externe factoren) op het lichaam te verminderen.

Mensen streven voortdurend naar het verminderen van de onzekerheid over de toekomst, en allostase helpt ons dit te doen door te anticiperen op behoeften. Maar het kost een aanzienlijke hoeveelheid energie van de hersenen om dit te doen, en als het niet lukt, kan de situatie chronisch worden en resulteren in de accumulatie van allostatische belasting. In feite heb je twee effecten die een vermoeiingsaandoening in het algemeen, of burn-out in het bijzonder, zouden kunnen veroorzaken. Wordt hier genoemd: accumulatie van allostatische belasting. De uitdrukking suggereert dat aanhoudende stress die belasting voortdurend doet toenemen; in de fysische wereld gaat er dan altijd iets kapot. De andere visie is dat de biochemische processen in het lichaam bij constante hoge stress verder en verder afwijken van de normale werking, waardoor bepaalde onderdelen uitgeput geraken.

Het concept van allostatische belasting zegt dat "de neuro-endocriene, cardiovasculaire, neuro-energetische en emotionele reacties aanhoudend geactiveerd worden, zodat bloedstroomturbulenties in de kransslagaders en de cerebrale slagaders, hoge bloeddruk, atherogenese (het begin van slagaderverkalking), cognitieve disfunctie en depressieve stemming de ziekteprogressie versnellen." Allostatische belasting is de opeenstapeling van alle langdurige effecten van voortdurend geactiveerde stressreacties, en kan resulteren in permanent veranderde hersenarchitectuur en systemische pathofysiologie (systeemziekte :-), bv. vermoeiingsaandoeningen).

Het aanpassingssyndroom

Een paar decennia eerder beschreef Hans Selye het aanpassingssyndroom. Uittreksel uit Stress:
Het algemene aanpassingssyndroom, ontwikkeld door Hans Selye, is een profiel van hoe organismen reageren op stress (eerder een stressor; zie verder); het wordt gekenmerkt door drie fasen: een niet-specifieke alarmmobilisatiefase, die de activiteit van het sympathische zenuwstelsel bevordert; een weerstandsfase, waarin het organisme zich inspant om de bedreiging het hoofd te bieden; en een uitputtingsfase, die optreedt als het organisme er niet in slaagt de bedreiging te overwinnen en zijn fysiologische hulpbronnen uitput.

Later hernoemde Selye zelf het syndroom tot 'stressrespons'. Dit doet uiteraard denken aan de allostatische belasting van McEwen en Stellar uit 1993. Selye tekende een andere curve, die m.i. beter geschikt is, maar Sterling en Eyer vonden blijkbaar dat ze een eigen curve moesten hebben. Ik heb een donkerbruin vermoeden dat Selye omwille van zijn alternatieve achtergrond (of zijn betrokkenheid bij de tabaksindustrie) niet bijzonder serieus is genomen door de conservatieve geneeskunde, die hetzelfde syndroom onderzoekt onder een andere naam; dit is een klassiek vlag-en-ladingprobleem op basis van stomme concurrentie. Verderop kom ik terug op de stressrespons van Selye, in relatie tot burn-out.

Dat de begrippen allostase en allostatische belasting verder werden uitgewerkt betekent niet dat het "algemeen aanpassingssyndroom" uit publicaties is verdwenen. Hier een recent artikel: What Is General Adaptation Syndrome (GAS)? Dit geeft best wel een goede uitleg van de stressrespons. De lijsten van symptomen zijn eigenlijk te lang om veel vertrouwen te wekken, maar dat zien we wel meer: langdurige stress heeft een wijdvertakte en nog grotendeels onbegrepen invloed op het lichaam (inclusief de geest, als je dat verschil wil maken), en auteurs maken zo'n lijst liever te lang dan te kort.

Stress of stressor?

---

4 – De hormonale benadering

De HPA-as

De hypothalamus-hypofyse-bijnieras (HPA-as of HTPA-as) is een complex geheel van directe invloeden en terugkoppelende interacties tussen drie componenten: de hypothalamus (een deel van de hersenen dat zich onder de thalamus bevindt), de hypofyse (een erwtvormige structuur die zich onder de hypothalamus bevindt) en de bijnieren (kleine, kegelvormige organen bovenop de nieren).

De HPA-as is een belangrijk neuro-endocrien systeem dat reacties op stress (eerder stressoren) regelt en veel lichaamsprocessen reguleert, waaronder spijsvertering, immuunreacties (!), stemming en emoties (!), seksuele activiteit en energieopslag en -uitgaven (!). Het is het gemeenschappelijke mechanisme voor interacties tussen klieren, hormonen, en delen van de middenhersenen die het algemene aanpassingssyndroom (GAS) sturen.

Bijnieruitputting

De bijnieren vormen dus een onderdeel van de HPA-as. In de stressrespons produceren de bijnieren cortisol. De uitdrukking "te lang en te veel stress" vertaalt zich biochemisch in "te lang en te veel cortisol in het bloed". De bijnieren kunnen daardoor uitgeput geraken, waarna ze te weinig cortisol gaan produceren, met als gevolg inspanningsintolerantie. Immers, een klus als het scheren van de haag, of het lopen van een marathon, is een stressor, en je hebt cortisol nodig om met die stressor om te gaan. De klassieke en de alternatieve geneeskunde zijn het niet eens over wat er precies gebeurt als omgaan met zo'n stressor niet meer lukt, laat staan over hoe het heet. De klassieken zeggen bijnierinsufficiëntie, en vinden dat de bijniermoeheid of zelfs bijnieruitputting van de alternatieven niet bestaat.

Uit de inleiding van bijnierinsufficiëntie:
Bijnierinsufficiëntie is een aandoening waarbij de bijnieren onvoldoende steroïdhormonen produceren. De bijnieren scheiden normaal glucocorticoïden (voornamelijk cortisol), mineralocorticoïden (voornamelijk aldosteron) en androgenen af. Deze hormonen zijn belangrijk bij het reguleren van de bloeddruk, elektrolyten en het metabolisme als geheel. Een tekort aan deze hormonen leidt tot symptomen die variëren van buikpijn, braken, spierzwakte en vermoeidheid (!), lage bloeddruk, depressie (!), stemmings- en persoonlijkheidsveranderingen (in milde gevallen) tot orgaanfalen en shock (in ernstige gevallen). Een bijniercrisis kan optreden als iemand met bijnierinsufficiëntie stress ervaart, zoals een ongeluk, verwonding, operatie of ernstige infectie; dit is een levensbedreigende medische aandoening die het gevolg is van een ernstig tekort aan cortisol in het lichaam.

De visie van de alternatieven komt ruim aan bod in het boek Bijnieruitputting van James Wilson, waarover de klassieken fijntjes zeggen: "the term 'adrenal fatigue' was invented (!) in 1998 by chiropractor (kinesist) James Wilson". Chiropraxie of kinesitherapie wordt bovendien 'pseudo-wetenschappelijk' genoemd.

Een online bron met een vergelijkbare kwaliteit als het boek is bijnieruitputting.com. Ook op infonu.nl vind je vanalles over bijnieruitputting; die website geeft je een goed beeld van de problematiek, maar lijkt mij niet overal degelijk onderbouwd.

Hormonen

Het is wel duidelijk dat hormonen een grote rol spelen in de werking van het lichaam, ook in de stressrespons. Cortisol is al genoemd, maar er zijn er nog andere. Je vindt meer informatie in bv. Stresshormonen cortisol, adrenaline en noradrenaline (dat meteen een toegang biedt tot heel wat gerelateerde artikelen, zoals Het stresshormoon cortisol) of Adrenal Hormones (met een goede uitleg over adrenaline, aldosterone, cortisol, dehydroepiandrosterone of DHEA, en norepinephrine).

Cortisol

Stressed out and exhausted? You might have a cortisol imbalance. Zie ook de vertaalde en becommentarieerde tekst Gestrest en uitgeput? Misschien heb je een cortisol-onbalans. Ziet er op het eerste gezicht degelijk uit, maar blijkt toch een zekere hoeveelheid lucht te bevatten (altijd opletten met het eerste gezicht!). Mensen genoeg die je wel wijzen op het geluid van de klok, maar zich weinig vragen stellen over de klepel. Alternatieve genezers gebruiken cortisol graag om een aura van wetenschappelijkheid te geven aan hun theorieën en methoden. Mogelijk is dat net de reden waarom de klassieke geneeskunde zich afzijdig houdt van onderzoek naar de fysiologisch moeilijk definieerbare vermoeiingsaandoeningen.

Cortisol and Burnout – How Chronic Stress Leads to Total Exhaustion. Dit is zo te zien een artikel vol inconsistenties en foutieve redeneringen, afkomstig van een enigszins obscuur bedrijf dat een eenvoudige (?) cortisolmeter verkoopt… Haaien heb je overal.

Een verband met burn-out

Burnout Syndrome vs Adrenal Fatigue. Zie de vertaling in Burn-out en bijniermoeheid, waarin het algemeen aanpassingssyndroom gekoppeld wordt met burn-out (-verschijnselen). De schrijver vraagt zich af waarom burn-out onderzoekers nog geen verband gelegd hebben met de bevindingen van Hans Selye. Ik ook eigenlijk. Anderzijds denk ik dat het gelijkstellen van burn-out aan bijniermoeheid, wat in dit artikel wordt verdedigd, ook maar een partiële hypothese is. Burn-out komt wel opvallend goed overeen met de hypothese van het algemeen aanpassingssyndroom.

Na de analyse van diverse bronnen in het afgelopen jaar lijkt het mij wel duidelijk dat burn-out één syndroom is in een reeks van syndromen die veel symptomen delen. Afhankelijk van de duidelijkheid van specifieke symptomen, of van de vermoedelijke oorzaak van een aandoening, krijgt die een andere naam (burn-out, CVS, depressie, fibromyalgie, bijnieruitputting, long covid…). Het is allicht verleidelijk voor onderzoekers, klassiek en alternatief, om zich te concentreren op één duidelijk aspect van de problematiek, zoals de HPA-as, en daarin de volledige verklaring te gaan zoeken voor een bepaald syndroom.

---

5 – Vermoeidheid volgens de wetenschap

Voor syndromen als burn-out, CVS, depressie en long covid, zijn we de term vermoeiingsaandoeningen gaan gebruiken, allicht omdat vermoeidheid, zowel fysiek als mentaal, daarin het centrale symptoom is. Anderzijds wijzen heel wat theorieën en hypothesen naar stress als veroorzaker van die aandoeningen.

In "Stress: Concepts, Cognition, Emotion, and Behavior", deel 1 van de vijfdelige reeks "Handbook of stress", hoofdstuk 42 (van de 60!; wat duidelijk maakt dat stress veel aspecten kent), wordt het verband besproken tussen vermoeidheid en stress; zie Fatigue and Stress. Het artikel is gedateerd 2016, maar is gebaseerd op een eerdere versie van 2007.

'Samenvatting'

(Ik zet de kop tussen aanhalingstekens; hieronder staat de samenvatting uit het genoemde artikel "Fatigue and Stress", niet mijn samenvatting.) Hoge niveaus van vermoeidheid die interfereren met dagelijkse levensactiviteiten komen veel voor in de algemene bevolking met prevalentieschattingen die variëren van 5% tot 20%. Vermoeidheid is een multidimensionaal construct met mentale en fysieke aspecten. Vermoeidheidsgerelateerde aandoeningen (zoals het chronisch vermoeidheidssyndroom) worden vaak geassocieerd met verhoogde niveaus van psychologisch leed. Er zijn aanwijzingen voor een bidirectioneel verband tussen vermoeidheid en stress. Vermoeidheid en verwante constructen zoals uitputting kunnen het gevolg zijn van langdurige stress. Biologische correlaten van vermoeidheid omvatten ontregeling van het autonome, neurohormonale en/of immuunsysteem, maar er bestaan geen specifieke biomarkers voor vermoeidheid. Stressgerelateerde psychologische aandoeningen (bijv. posttraumatische stressstoornis en depressie) hebben vermoeidheid als kernkenmerk (!!). Vermoeidheid is ook een veelvoorkomend symptoom bij verschillende medische ziekten, waaronder hart- en vaatziekten en kanker. De relatie tussen stress en vermoeidheid kan belangrijk zijn bij de ontwikkeling van multidisciplinaire interventies gericht op het verbeteren van gezondheidsgerelateerde resultaten (amai).

'Conclusie'

(Ik zet de kop tussen aanhalingstekens; hieronder staat de conclusie uit het genoemde artikel "Fatigue and Stress", niet mijn conclusie.) Vermoeidheid is een alomtegenwoordig fenomeen. Hoe langer hoe meer, blijkbaar. Echter, minder dan 10% van de patiënten die zich met vermoeidheid aanmelden in de eerstelijnsgezondheidszorg, hebben een ziekte die een directe oorzakelijke rol speelt bij dit symptoom. Er is gedebatteerd over de vraag of concepten zoals neurasthenie, burn-out of (vitale) uitputting nuttig zijn bij het ophelderen van de stress-vermoeidheid-ziekte relaties, en of het procrusteaans bed (een gedwongen patroon) van DSM-5 en andere diagnostische classificatiesystemen meer kwaad dan goed doen in stressonderzoek. Wat had ik gezegd?! Uit Long covid, over onduidelijke definities van syndromen: Een syndroom is een onstabiele combinatie van symptomen die ook in andere syndromen voorkomen. Uiteraard vinden ze dan geen consensus. De ICD-codes veroorzaken vlag-en-ladingproblemen, omdat ze een onderscheid definiëren dat er misschien niet is. We verwachten dat de wet van de spaarzaamheid ook zal leiden tot gerichter onderzoek op dit gebied (omdat gerichter onderzoek smaller en dus goedkoper lijkt). Elk van de bovengenoemde theoretische perspectieven (in de rest van de paper) heeft bijgedragen aan de opbouw van kennis over de oorsprong van vermoeidheid, de biologische en fysiologische afhankelijkheden ervan, en de mogelijkheden en beperkingen van het helpen van mensen die lijden aan ongewone en/of slopende niveaus van vermoeidheid. Het domein van vermoeidheidsonderzoek heeft unieke epistemologische (??; ik vermoed dat gedoeld wordt op een scheiding tussen lichaam en geest) problemen die gedetailleerde wetenschappelijke aandacht vereisen. Er is meer onderzoek nodig naar het onderscheid tussen vermoeidheid als een gezondheidsbeschermende factor (bv. normale vermoeidheid na een inspanning) versus vermoeidheid als een marker van overbelasting van het lichaam of een indicator van onderliggende (subklinische) ziekteprocessen (bv. vermoeidheid door langdurige stress). De factoren die chronische vermoeidheid veroorzaken en in stand houden zijn moeilijk te begrijpen omdat sommige van de oorspronkelijke etiologische (veroorzakende) factoren onvindbaar kunnen zijn geworden (bijvoorbeeld langdurige gevolgen van virale infecties). Bovendien kunnen meerdere factoren de associatie tussen stress en vermoeidheid verklaren, waaronder leeftijd, slaapstoornissen, fysieke inactiviteit, overgewicht, ziektegerelateerde functionele beperkingen en pijn. Het zal een uitdaging zijn om de belangrijke vraag te beantwoorden of chronische vermoeidheid het best benaderd kan worden als een vorm van aanpassing aan langdurige en oncontroleerbare omgevingsuitdagingen, of dat vermoeidheid een uiting is van depressie en/of ontregeling van het autonome, neurohormonale of immuunsysteem (??). Hier volg ik even niet. Langdurige en oncontroleerbare omgevingsuitdagingen veroorzaken een ontregeling van het autonome, neurohormonale of immuunsysteem! Niet dan? Toekomstig multidisciplinair onderzoek zal blijven bijdragen aan ons begrip van de rol van stress en andere psychologische (?) factoren in het ontstaan, de mentale en fysieke gevolgen en de behandeling van vermoeidheid, vooral bij aandoeningen waarbij vermoeidheid een bekende voorspeller is van ongunstige gezondheidsresultaten (?). Uiteindelijk lijkt dit wetenschappelijke artikel (en veel wetenschappelijker wordt het niet) vermoeidheid te benaderen als een mentale aandoening. Heb ik al die moeite voor niks gedaan? Of begrijpt de wetenschap nog altijd niet dat stress in al zijn vormen de veroorzakende factor is in vermoeiingsaandoeningen?

Blijven ademen

Wat gebeurt hier? In een poging om mijn bevindingen over burn-out in een overzicht te gieten vind ik een wetenschappelijk artikel "Fatigue and Stress", dat een hoofdkenmerk van vermoeiingsaandoeningen (als overkoepeling van burn-out, CVS, long covid, depressie e.a.), nl. vermoeidheid, verbindt met de m.i. belangrijkste veroorzaker van die aandoeningen, nl. stress. Dus dat moest ik zeker lezen. Maar na lezing van deze eerder zware lectuur blijf ik op mijn honger zitten. Alle voorgaande analysen (1 tot 4 hierboven) houden steek als ik aanneem dat stress een hoofdoorzaak is van vermoeiingsaandoeningen, maar deze vermoedelijk wetenschappelijk onderlegde auteurs van de Universiteit Tilburg weigeren mijn hypothese te bevestigen. Kijk even mee.

(1) Het zal een uitdaging zijn om de belangrijke vraag te beantwoorden of chronische vermoeidheid het best benaderd kan worden als een vorm van aanpassing aan langdurige en oncontroleerbare omgevingsuitdagingen… Dit suggereert dat het lichaam doelbewust in een staat van vermoeidheid gaat, om onvermijdbare stress het hoofd te kunnen bieden.  … of dat vermoeidheid een uiting (gevolg) is van depressie en/of (een gevolg van) ontregeling van het autonome, neurohormonale of immuunsysteem (mijn stelling). Door deze beide tegenover elkaar te zetten (het ene of het andere) wordt tevens gesuggereerd dat de ontregeling van systemen een gevolg zou kunnen zijn van de vermoeidheid, in plaats van omgekeerd.

(2) Toekomstig multidisciplinair onderzoek zal blijven bijdragen aan ons begrip van de rol van stress en andere psychologische factoren in het ontstaan, de mentale en fysieke gevolgen en de behandeling van vermoeidheid. We lezen het goed: stress en andere psychologische factoren, m.a.w. stress wordt hier gezien als een psychologische factor. Origineel: Future multidiscipliary research will continue to add to our understanding of the role of stress and other psychological factors in the origins, the mental and physical consequences, and the treatment of fatigue.

Het artikel bevat ook een kadertje met "Key points"; misschien toch eens bekijken (vertaald).
– Vermoeidheid komt veel voor in de algemene bevolking (prevalentie = 5-20%).
– Chronische oncontroleerbare stress is een belangrijke factor in de etiologie (oorzaken) van vermoeidheid. Helemaal mee eens.
– Vermoeidheid wordt in verband gebracht met verschillende indicatoren van ontregelde autonome, neurohormonale en immuunsysteemmaatregelen, maar er is geen specifieke biomarker voor vermoeidheid. "Wordt in verband gebracht" zegt niets over een oorzaak-gevolgrelatie, dus dat kan twee richtingen uit. Een biomarker is een nauwkeurige en herhaaldelijk meetbare indicator van een biologische toestand, zoals bloedsuikerniveau voor diabetes, of PSA voor prostaatkanker. De afwezigheid van een biomarker kan voor sommigen wijzen op een onbestaande of ingebeelde ziekte.
– Er is een overeenkomst tussen interventies die zijn ontworpen om vermoeidheid te verminderen en interventies die zijn ontworpen om stress te verlichten, waaronder cognitieve gedragstherapie en lichaamsbeweging. Dit zegt uiteraard niets, behalve dat een foutieve hypothese van een biologisch probleem ook zal leiden tot een foutieve therapie. Men suggereert hier dat CGT en lichaamsbeweging zouden helpen tegen vermoeidheid; CGT verwijst zowiezo naar een psychisch probleem, en inspanningsintolerantie komt vaak voor, bij diverse vermoeiingsaandoeningen. Ook dit is dus weer een aanwijzing dat vermoeidheid wordt gezien als een mentaal probleem.

Zuiver onderzoeksmatig is dat wel een interessante vaststelling, dat een hypothese misschien niet klopt. Het is minder leuk voor al die lijders aan vermoeiingsaandoeningen, die hun probleem maar niet opgelost zien. De oorzaak van de tweespalt is uiteraard het geloof dat de geest iets anders is dan het lichaam, d.i. de overbodige aspectscheiding die ook al opdook in Stress, het lijf, en het brein.

---

Vlaggen en ladingen

Vlag-en-ladingproblemen blijven het onderzoek verwarren. De term 'burn-out' slaat voor sommigen op de toestand van uitputting, voor anderen op het proces dat daartoe leidt. Iets gelijkaardigs geldt zelfs voor stress! De ene zegt stress is het gevolg (in het lichaam), de andere zegt stress is de oorzaak (binnen of buiten het lichaam). Dat maakt uiteraard een groot verschil in de discussies, maar twee personen met een verschillende opinie kunnen gerust een geanimeerde discussie voeren zonder dat door te hebben. Hét kenmerk van vlag-en-ladingproblemen!

Ik vraag mij nu even af of ik zelf het onderscheid tussen 'stress' en 'stressor' in eerdere blogartikelen wel altijd correct gemaakt heb. Mogelijk niet (ik heb de term 'stressor' weinig gebruikt), maar voor het begrijpen van een tekst maakt dat niet zoveel uit. Een stressor veroorzaakt stress, dus of we het nu hebben over 'stress' of over 'stressoren' als oorzaak van burn-out, de betekenis is dezelfde. Voor het zoeken naar oplossingen, en voor preventie tegen burn-out maakt dit echter een hemelsbreed verschil. Door telkens 'stress' te benoemen als het in feite gaat over een 'stressor', negeren we de mogelijkheid om het burn-out probleem te verlichten door stressoren aan te pakken. En hoe pakken we stressoren aan? Basale fouten uit systemen te verwijderen is even partieel als essentieel. Stof voor een ander artikel.

---