De eeuw van de uitputting

Dit is een achtergrondartikel bij het blogartikel Burn-out – Een overzicht. Tegelijk zou het kunnen dienen als inleiding tot dat hoofdartikel. Lees gerust verder; achteraan geef ik opnieuw een verwijzing. De auteur, Trui Engels, is gezondheids- en wetenschapsjournalist bij Knack. In een ander achtergrondartikel, Long covid, verwees ik al naar enkele andere artikels van haar, specifiek over die aandoening. Interessant bij journalisten vind ik dat zij een problematiek doorgaans breder bekijken dan specialisten, allicht omdat zij minder gespecialiseerde kennis hebben. Om hun artikelen te stofferen gaan zij ook dikwijls te rade bij specialisten; zeker als er verschillende geraadpleegd worden, krijg je dan een interessant samenspel van inzichten en opinies. Het artikel hieronder is een voorbeeld daarvan. Hier en daar geef ik commentaar op de semantiek; dat doet geen afbreuk aan mijn waardering voor de auteur.

Tekst in schuinschrift is originele brontekst. Tekst in klein groen is mijn commentaar. Tekst in vet groen, klein of groot (en hier en daar een titel), zijn koppelingen naar nog meer informatie.

Moe door het leven: welkom in de eeuw van de uitputting

Trui Engels, Journalist Knack 20-09-2024

De medische wereld breekt zich het hoofd over de sluimerende epidemie van deze tijd: vermoeidheid. Moe zijn lijkt in de samenleving geen optie meer. Gebrekkige aspectscheiding. Zie ook Vermoeidheid. Je kan (1*) moe zijn na een inspanning (wat iedereen in een bepaalde mate dagelijks ervaart; onoverkomelijk, en niks mis mee), of (2*) een chronische vermoeidheid oplopen door blootstelling aan te lang en te veel stress (de epidemie waarvan sprake, die best mag aangepakt worden). Dat "moe zijn geen optie meer is" is omwille van (1*) dan ook buiten de kwestie.

"Ik ben moe, leeg, een vod." Het lijkt wel de mantra van onze tijd. Het lijkt wel alsof de term mantra hier verkeerd gebruikt wordt. Alleen lijkt vermoeidheid moeilijk in cijfers te vatten. 25 tot zelfs 50 procent van de mensen geeft aan dat ze afgepeigerd zijn. Een arsenaal aan energiedrankjes, magnesiumboosters en andere oppeppende supplementen moet ons aan de gang houden. Maar het probleem is te complex en te veelzijdig om het met Red Bull, een koude douche of een stevige wandeling te kunnen counteren.

De term 'vermoeidheid' dekt vele ladingen: van mentale moeheid (1* of 2*)(zie hoger), fysieke afmatting (1*), tekort aan energie (1* of 2*) of geen zin om iets te doen (gewoon lui) tot (2*) complete uitputting waarbij iemand wordt leeggezogen door aandoeningen als burn-out, fibromyalgie, myalgische encefalomyelitis (ME), chronischevermoeidheidssyndroom (CVS) of een post-infectieuze aandoening als long covid. Vreemde formulering. Word je leeggezogen door burn-out e.d. (burn-out als oorzaak?!), of krijg je burn-out e.d. als je leeggezogen wordt (burn-out als gevolg)? Misschien bedoelen ze dat een vermoeiingsziekte je mentaal leegzuigt? Wat dan weer een scheiding tussen lichaam en geest veronderstelt (zie verder: tussen bij "Tussen de oren").

"Mensen vinden het vaak lastig om een onderscheid te maken tussen slaperigheid en moeheid", legt An Mariman, psychiater en somnoloog in het UZ Gent, uit. "Slaperigheid is een verhoogde neiging om in slaap te vallen en moeite om overdag wakker te kunnen blijven. Dat kan verschillende oorzaken hebben, waaronder te weinig slaap. Vermoeidheid, daarentegen, wijst op uitputting of een gebrek aan energie en is niet noodzakelijk gekoppeld aan slaapkwaliteit. Mogelijk ligt ook een fysiek, mentaal of werkgerelateerd probleem aan de basis ervan." (1) Opnieuw die gebrekkige aspectscheiding. Je kan inderdaad een verschil zien tussen een tekort aan slaap (met slaperigheid tot gevolg) en een gebrek aan energie, maar energiegebrek kan ontstaan (zie hoger) na een energie vergende inspanning (aanvaardbaar), of als de energie-omzetting en -aanvoer door overbelasting is beschadigd (niet aanvaardbaar). (2) Dit komt weer neer op een vlag-en-ladingprobleem op basis van gebrekkige aspectscheiding. (2a) Om het niet nóg moeilijker te maken zal ik geen onderscheid maken tussen moeheid, vermoeiing, vermoeidheid en eventuele andere vormen; moe is moe en va is va. (2b) We hebben nu al drie vormen van moeheid: acuut door een tekort aan slaap, acuut door een normale belasting, en chronisch door overbelasting.

"Veel artsen weten zich er geen blijf mee omdat er geen pasklare oplossing voor bestaat", zegt longarts en somnoloog Johan Verbraecken (UZA). Ze hebben, allicht doelbewust, enkele somnologen gecontacteerd om het met hen over moeheid te hebben. Interessante aanpak. "En omdat huisartsen vaak te weinig tijd hebben voor een grondige ondervraging (zegt de specialist) wordt al snel naar middeltjes gegrepen die misschien kunnen helpen, maar vooral quick fixes zijn, zoals een ijzersupplement." IJzertekort wordt soms gezien als een vorm van bloedarmoede (vlag-en-ladingprobleem; meestal betekent bloedarmoede een tekort aan rode bloedlichaampjes); de meest voorkomende symptomen zijn vermoeidheid, bleke huid, rusteloze benen en snel buiten adem zijn; zie hier (geen medische bron). Je mag wel veronderstellen dat een huisarts geen ijzersupplement zal voorschrijven zonder een bloedanalyse die een ijzertekort signaleert.

Het lastigste aan vermoeienissen (nog een vorm?! of dichterlijke vrijheid) is dat er geen objectieve meetinstrumenten, biomarkers of labtests bestaan om ze te meten. De aandoening wordt vastgesteld via zelfrapportage van de patiënt aan de hand van vragenlijsten. Verbraecken: "Je kunt vermoeidheid dus niet in beeld brengen zoals een hartaandoening. Dat is frustrerend, zowel voor de patiënt als voor de arts." Ik ben geneigd 'niet' te interpreteren als 'nog niet'. Onderzoek naar vermoeiingsaandoeningen moet vroeg of laat toch nuttige kennis opleveren?

Iedereen overprikkeld

Nog frustrerender is het zoeken naar de oorzaak van uitputtingsklachten (de zoveelste benaming…; dit vlag-en-ladingprobleem groeit met elke paragraaf). Moeheid kan voortvloeien uit bloedarmoede, diabetes, migraine, kankerbehandelingen, een longziekte, depressie, schildklierproblemen, de ziekte van Parkinson, de menopauze enzovoort. Maar vaak zijn de oorzaken minder helder. (1) Ook weer dubbel: is moeheid een gevolg (voortvloeiend uit…) of een symptoom (kenmerk van…)? (2) Andere oorzaken van moeheid dan slaaptekort zijn alle mogelijke oorzaken van de verschillende vermoeiingsaandoeningen (lijstje: zie hoger, 2e paragraaf); begin er maar aan…

An Mariman noemt chronisch slaaptekort als een belangrijke aanleiding voor vermoeidheid. Voor de slaaptekort-moeheid is dat evident, voor stressmoeheid niet, maar slaaptekort kan ook de normale verwerking van stress belemmeren, en daardoor stress-moeheid veroorzaken. "In- en doorslaapstoornissen zijn altijd al zeer sterk aanwezig geweest, maar de laatste jaren ontzeggen we onszelf ook nog eens belangrijke slaapminuten. Studies tonen aan dat we per week ongeveer 2,5 uur minder slapen in vergelijking met twintig jaar geleden. Dat heeft grotendeels te maken met onze manier van leven. We staan voortdurend 'aan', zijn op elk moment van de dag actief, zelfs in onze vrije tijd, en door sociale media liggen we allemaal onder een vergrootglas (enkel als je daar 'aanwezig' bent). Wat op zich allemaal niet leidt tot minder slaap, maar wel: Dat leidt tot overprikkeling. En dat veroorzaakt in- en doorslaapstoornissen. We komen niet meer tot rust en kunnen dingen moeilijker loslaten. OK. In zo'n toestand van wat wij hyper arousal noemen, draaien mensen schijnbaar vlotjes mee in de ratrace. OK. Maar als er dan een extra stressor bij komt, is de veerkracht op. Het is de druppel die de emmer doet overlopen." Hier is de logica compleet zoek; die laatste twee zinnen horen eerder in een andere paragraaf thuis. Het ging hier over in- en doorslaapstoornissen als gevolg van overprikkeling; inderdaad een belangrijk aspect in de aanloop naar een burn-out. Dat een emmer vol kan geraken als er steeds prikkels bij komen, is hier blijkbaar weggevallen. Bovendien wordt een ander belangrijk aspect genegeerd, nl. dat ook de duur van de prikkels een grote rol speelt, en niet alleen de opeenstapeling.  

"Herstellende slaap: dat loopt bij veel mensen fout", zegt Verbraecken. "We eten te laat en te veel, we drinken te veel cafeïne en checken voor het slapengaan nog snel even wat mailtjes. Bovendien leven we in een maatschappij die niet altijd afgestemd is op ons bioritme. Zowat 10 procent van de Belgische werknemers werkt in een ploegensysteem en heeft een onregelmatig slaappatroon. En door de winter- en zomertijd zijn we ook nog eens respectievelijk één en twee uur verwijderd van de zonnetijd, onze natuurlijke tijd. Je voelt dat misschien niet direct, maar dat heeft een impact op onze nachtrust." (1) Anders gezegd: mensen herstellen te weinig tijdens de slaap. (2) Elke specialist, in dit geval een slaapkenner, heeft zijn eigen kijk op een problematiek, mogelijk waardevol, maar integratie ontbreekt meestal. Het voordeel van een artikel als dit is dat je zelf een idee krijgt van waar verbanden kunnen liggen.

Verbraecken wijst op nog enkele spelbrekers. "Het aantal mensen met overgewicht neemt toe. Als je tien kilo te veel meetorst, wreekt zich dat. Vetcellen produceren allerlei cytokines die slaperigheid (kunnen) veroorzaken. Mensen die afvallen rapporteren dat ze plots een stuk meer energie hebben (kan ook een kwestie van pk/kg zijn). Een onderschat probleem is chronische hyperventilatie. Sommigen ademen zonder het te beseffen te snel en te oppervlakkig, waardoor het CO2-gehalte daalt en de fijne spiervezels verkrampen, wat een vermoeidheidsgevoel geeft. Die mensen trappen letterlijk op hun adem en vermijden inspanningen. Hun conditie gaat achteruit en ze komen in een vicieuze cirkel terecht van nog meer moeheid." De rol van overgewicht bij vermoeiingsaandoeningen. Interessant. In De CVS-mythe wordt zelfs gezegd dat een maagverkleining (bij obese patiënten dus) de kans op CVS verhoogt. Zou overgewicht een kenmerk hebben dat CVS triggert?

Een slaappilletje slikken dan maar? Elke specialist zijn eigen oplossing… Verbraecken waarschuwt: "Slaapmedicatie geeft je misschien het gevoel van een goede nachtrust, maar in werkelijkheid slaap je erg oppervlakkig. Minder diepe slaap betekent een minder goede fysieke recuperatie. Slaapmiddelen maken je overdag suf, waardoor je weer minder actief bent, wat net belangrijk is voor een goede slaap. Vermoeidheid is trouwens een groot probleem bij veel medicijnen. Ook antidepressiva, neuroleptica en bètablokkers hebben moeheid als bijwerking." Dat ook nog. En dan laten dokters die het ook niet meer weten hun vermoeide patiënten door psychiaters behandelen met antidepressiva…

Door al die trends zou je gaan denken dat we in "de eeuw van uitputting" leven, met miljoenen mensen die zich elke dag op automatische piloot naar de koffieautomaat slepen. Omdat twee derde van de volwassenen in ontwikkelde landen niet de aanbevolen acht uur slaap per nacht krijgt, spreekt de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zelfs van een globale slaapdeprivatie-epidemie. "Daar zijn goeie argumenten voor", vindt Verbraecken. "Obesitas en medicatie zijn veel meer aanwezig dan vroeger (??), en we kampen met een ander soort chronische stress (??). Het verband met een globale slaapdeprivatie-epidemie is mij niet duidelijk. Al mag je niet vergeten dat mensen in de vorige eeuwen ook met de uitdagingen van het leven geconfronteerd werden." Maar toen had je nog een duidelijker verschil tussen de have's en de havenot's, en een kerk om dat verschil op te vangen.

"Er is veel druk in de samenleving", vult Mariman aan. "Denk aan een competitieve werkethiek, conflicten in de wereld, financiële zorgen en de klimaatproblematiek. Maar we mogen het probleem niet dramatiseren. Ik ben blij dat ik vandaag leef en niet tijdens een van de twee wereldoorlogen." Ik ben blij dat ik leef en niet dood ben, hoewel ik dat dan niet zou geweten hebben. Positiviteit als antigif tegen negativiteit geeft chaos. Een stelregel: vermijd foutsequenties; zoek het probleem aan het begin van de keten, en los dat op, dan volgt de rest vanzelf.

Niet moe maar ziek

Maar wat als het gebrek aan energie het gevoel van moeheid danig overstijgt? Wat als er geen lege batterij is, maar gewoon géén batterij (of een kapotte; zie Over de kop), en zelfs een lichte fysieke of geestelijke inspanning iemand dagen-, weken- of maandenlang plat legt (inspanningsintolerantie)?

"Noem ons alsjeblief niet 'moe'", zucht long-covidpatiënt Karolien (49). Ze loopt de muren op (dat zou ik durven betwijfelen ;-) van misleidende termen als 'chronischevermoeidheidssyndroom', alsof een dutje het probleem wel zal oplossen. "Wij zijn niet moe, wij zijn ziek, doodziek. Wat wij voelen, hebben gezonde mensen nog nooit gevoeld." Helaas bestaat de neiging tot specialisatie ook bij patiënten.

Sinds de coronapandemie komen post-infectieuze aandoeningen zoals ME/CVS en long covid opvallend vaker voor. Voor long covid is dat heel logisch :-), voor ME/CVS niet zo. Bovendien is volgens ICD-code G93.3 infectie niet de oorzaak van ME/CVS. Door het karige onderzoek dat er in het verleden naar is gebeurd, worden klachten van patiënten onvoldoende begrepen of erkend, en vaak toegeschreven aan stress en spanningen. Zie ook Long covid.

Onderzoeken tonen aan dat er niets mis is met het lichaam, terwijl het almaar duidelijker wordt dat de problemen wél verklaarbaar en meetbaar zijn. Mensen met energiebeperkende aandoeningen hebben wellicht (enkele hypothesen:) een ontregeld immuunsysteem door achtergebleven virusdeeltjes, problemen met de bloedvaten waardoor ze moeilijk inspanningen aankunnen, of een ontstoken zenuwstelsel dat de mitochondriën (de energiefabriekjes van de lichaamscellen) stillegt en melkzuur in die cellen achterlaat. Dat verklaart waarom patiënten vaak aangeven dat ze zich "vergiftigd" voelen. Een paar nieuwe elementen (virusdeeltje, bloedvaten, mitochondriën, vergiftiging…). Zou er iets bewegen?

"Ik heb vrienden verloren omdat ze gewoon niet begrijpen wat ik heb", zegt Karolien ("vrienden"…; van Facebook?). "Ze denken dat mentale stress de oorzaak is van mijn ziektebeeld, dat ik alles maar eens op een rijtje moet zetten. Vroeg of laat zullen patiënten met CVS en long covid de erkenning krijgen die ze verdienen. Sla de geschiedenis van HIV of MS er maar eens op na. Ook die aandoeningen werden eerst gepsychologiseerd omdat het biomedische onderzoek altijd een stapje achterloopt en de psychiatrische lobby groot is. Straffe uitspraak, maar misschien wel de nagel op de kop. Patiënten worden op gedragstherapie gestuurd om te leren omgaan met hun ziekte. Maar wij hoeven niet te leren omgaan met long covid, we moeten een behandeling krijgen. Of allebei misschien…? Eén keer heb ik aan zo'n therapieklasje meegedaan. Nooit meer." Zie Het misverstand psychotherapie.

Tussen de oren

An Mariman, die in haar praktijk ook CVS-patiënten begeleidt, nuanceert. "Het is een misvatting dat de medische wetenschap CVS of long covid beschouwt als een psychogene ziekte (veroorzaakt door de geest) of als iets dat 'tussen de oren zit'. Dat klopt hoegenaamd niet. Wij benaderen die aandoeningen vanuit een biopsychosociaal model (ach, maar dan komt alles goed…), waarbij zowel biomedische, psychologische als sociale factoren worden meegenomen. CVS en long covid zijn multifactoriële aandoeningen. Bij long covid heeft een fysieke trigger zoals het virus (het bio-aspect) wel degelijk een impact op de immuniteit, het autonoom zenuwstelsel en het metabolisme, waardoor patiënten in een langdurige vermoeidheid blijven hangen en dus ook emotionele moeilijkheden (het psychosociaal aspect) een rol gaan spelen. We moeten ál die factoren aanpakken. Het grote probleem in onze maatschappij en de geneeskunde is echter de dichotomie tussen lichaam en geest. Eureka! Zie ook Stress, het lijf en het brein. We mogen niet vergeten dat tussen onze oren ons belangrijkste orgaan zit, waar alles samenkomt en ook afwijkingen aanwezig kunnen zijn die we niet altijd zien." Wat dat laatste hier doet ontgaat mij. As 't in de kop zitj doewe der giejn koste mee uin?

Toch vindt Karolien dat de psychologische gezondheidszorg veel te ver gaat in het stellen dat lichaam en geest één zijn. Doet die dat dan? "Dat een burn-out kan worden uitgelokt door een jeugdtrauma, stress of een perfectionistische persoonlijkheid is verdedigbaar, maar voor ME of CVS gaat dat niet op. Ach zo? En een ervaringsdeskundige kan dat zomaar beweren? Al vermeld: jammer genoeg bestaat de neiging tot specialisatie ook bij patiënten. Het is een absurde situatie. Het strikt scheiden van die vermoeiingsaandoeningen is pas absurd (omdat de symptomen zo ruim overlappen). En het scheiden van lichaam en geest trouwens ook (omdat dit de ontwikkeling van effectieve behandelingen in de weg staat). Patiënten ondernemen een heuse medische zwerftocht op zoek naar oplossingen. Zelf verdiepte ik mij in de nieuwste medische studies en onderging in het buitenland een aferese-behandeling, waarbij mijn bloed gezuiverd werd van microstolsels. Sindsdien neem ik bloedverdunners en andere repurposed medicijnen en ben ik enorm opgeknapt. Het schrijnende is dat patiënten die de medische wetenschap niet op de voet volgen niet die mogelijkheid hebben en aan hun lot worden overgelaten. Of ze worden op fysieke revalidatie gestuurd, waarvan ondertussen gebleken is dat dit net schadelijk is. Gelukkig is er sinds 2020 heel wat aan het veranderen en zit het wetenschappelijk onderzoek naar long covid (en dus ook andere vermoeiingsaandoeningen) in een stroomversnelling." Hoopvol.

Maar hoewel onderzoekers er langzamerhand achter komen waaróm zo veel mensen aan een post-infectieuze aandoening lijden, is de weg naar een behandeling nog lang. Verbraecken vindt dat er nood is aan gespecialiseerde en multidisciplinaire behandelplannen (is dat geen tegenspraak?). "We zien dat longcovidpatiënten die vroeger vaak sportten plots niets meer kunnen (inspanningsintolerantie). Artsen kunnen dat niet goed plaatsen. En omdat de klassieke geneeskunde niet altijd meteen oplossingen kan bieden, is het niet onlogisch dat patiënten in een grijze zone belanden en zaken zoals acupunctuur, dieetprogramma's of voedingssupplementen proberen." Of naar een psychiater verwezen worden…

Pacing

Veel vermoeidheidspatiënten vinden tegenwoordig soelaas in pacing, een manier om ervoor te zorgen dat hun toestand niet verslechtert. Het betekent zoveel als leven volgens je eigen tempo, je activiteiten afstemmen op je energie en de schommelingen in je draagkracht in real time managen.

Onze machocultuur, waarin beleidsmakers het nemen van belangrijke beslissingen na urenlange slaapdeprivatie tot kunst hebben verheven, heeft echter geen boodschap aan pacing, rust of noodgedwongen inactiviteit. Integendeel, het (pacing) is zowat de meest antikapitalistische daad (?!) die een mens vandaag kan stellen en een reden (voor kapitalisten) om iemand (een pacer) met de nek aan te kijken (afkeuring te laten blijken). Patiënten die een corona-infectie niet goed doorstaan, worden weggezet als zwak, ongedisciplineerd of als profiteurs. Het leidt tot een cultuur waarin mensen zich gedwongen voelen om hun vermoeidheid te verbergen of te negeren. Interessante paragraaf, potverdorie nog eens aan toe zeg. Hier wordt m.a.w. beweerd dat het kapitalisme 'pacing' niet ziet zitten. En dat is wel het minste dat je kan zeggen. Overigens zou beter iedereen aan 'pacing' doen, ongeacht de beschikbare hoeveelheid energie, dan was het zover niet gekomen met al die burn-outs. Maar het kapitalisme probeert uiteraard steeds meer geld te maken, door de werkenden en de natuur steeds meer onder druk te zetten. En dat is een deel van die toenemende prikkels die de emmer doen overlopen. Waarom stellen we dat uit de hand lopend kapitalisme niet in vraag?

Karolien getuigt liever onder een schuilnaam om haar kansen op de arbeidsmarkt niet te ondermijnen. "Ook ik dacht vroeger dat CVS-patiënten zich aanstelden, tot ik er zelf een werd. Het is een onzichtbare ziekte. Op goede dagen kan ik met vrienden afspreken zonder dat ze zien dat er iets met mij aan de hand is. Maar wat ze niet zien is de enorme fysieke en cognitieve uitval die enkele dagen later volgt. Elke ontspanning is een inspanning." Inspanningsintolerantie. Daar zit overigens een vreemd kantje aan. Misschien heb je zelf al eens ondervonden dat je een bepaalde fysieke inspanning probleemloos een tijdje kan volhouden, terwijl je daar achteraf inderdaad wel een terugslag van krijgt. Dan gaat het bv. om een paar uur stevig werken en een uurtje recupereren. Het is dát effect dat wordt uitvergroot bij inspanningsintolerantie (bij Karolien: met vrienden uitgaan, en enkele dagen daarna (en niet 'later', zou ik denken) recupereren. Dat betekent dan ook dat één of ander normaal recuperatieproces is vertraagd bij een vermoeiingsaandoening, bij de ene al meer dan bij de andere.

Toch lijkt het stigma op moe zijn stilaan te verdampen, met dank aan Generation Z. Op sociale media is de bed rot day een populaire zelfzorgtrend: een hele dag horizontaal doorbrengen in bed, slapend, lezend of tv-kijkend als manier om te ontspannen en mentaal en emotioneel op te laden. De tiktokkende jeugd is alvast bezeten door slaap. Meer dan drie miljoen posts dragen de hashtag 'slaap'. Je kunt de gekste slaaphack niet bedenken of hij is al uitgeprobeerd, van mondplakkers om snurken te vermijden, tot magnesiumvoetbaden, slapen met sweaters rond het hoofd en slaapmocktails. (1) Als sociale media erbij gehaald worden helpt geen gezond verstand meer. (2) Het is inderdaad opmerkelijk dat vermoeiingsaandoeningen beginnen op te treden bij steeds jongere mensen. Enkele decennia geleden was burn-out iets voor vijftigers en ouder, nu zijn er dertigers en veertigers die hun toekomst erdoor zien veranderen; zie ook de data van het RIZIV. Dat de Generatie Z al vanaf jongere leeftijd onderhevig is aan de stresstoestanden die ook ouderen treffen, en er op zijn eigen manier mee omgaat, is dan niet verwonderlijk. Of dat betekent dat het stigma op moe zijn verdampt weet ik nog zo niet, vermits Gen-Z, en zeker de "tiktokkende jeugd", niet kan gezien worden als een referentie voor de rest.

Overigens zegt MS CoPilot over "bed rotting": "Bedrotten :-) is een term die populair is geworden op sociale media, vooral op TikTok. Het verwijst naar de gewoonte om langere tijd in bed te blijven, niet per se om te slapen, maar om te ontspannen en passieve activiteiten te ondernemen zoals tv kijken, snacks eten of door je telefoon scrollen. Veel mensen zien het als een vorm van zelfzorg, waarbij ze een pauze inlassen van hun drukke leven om weer op te laden. Het is echter belangrijk om dit in evenwicht te brengen met andere activiteiten om ervoor te zorgen dat het geen negatieve invloed heeft op je lichamelijke of geestelijke gezondheid". Moet er nog zand zijn?

"Jongeren zijn minder prestatiegericht", merkt ook professor Verbraecken. "Ze kijken op een andere manier naar werk en levenskwaliteit. OK. Maar die houding strookt niet altijd met de economische realiteit waar bedrijven en instellingen zich in bevinden. Beetje raar. Alsof de werkenden een verwaarloosbare factor zijn in de economisch realiteit…?! Terwijl heel wat verpleegkundigen uit de zorg stappen, blijven de patiënten zich aandienen. Dat verhoogt de druk nog meer." Denk even verder na. (1) Verpleegkundigen worden inderdaad onder druk gezet, vooral door allerlei taken die niets met zorgverlening te maken hebben, maar die wel het management (dus het kapitalisme) moeten dienen. Diegenen die dat beu zijn stappen eruit, maar dat heeft geen invloed op de patiënten; die blijven natuurlijk komen. De overblijvende verpleegkundigen worden daardoor nog meer onder druk gezet. Dat in die omstandigheden de managementdruk niet weer verminderd wordt, is op zijn minst absurd. (2) Dit is een mechanisme waarmee het kapitalisme, gewild of niet, de zorgverlening het mes op de keel zet. Enerzijds worden meer en meer mensen ziek van de werkdruk, anderzijds worden zorgverleners uitgeknepen tot ze stoppen. Uiteraard is dat funest voor de zorgverlening, maar zo bekeken moet dat toch ook destructief zijn voor het kapitalisme? Nu zijn er wel meer kapitalistische toestanden die faliekant moeten uitdraaien, zoals de uitbating van de natuur, en de niet aflatende stijging van energieverbruik. Waarom zien we dat niet? (3) Vervang zorg en zorgverleners door onderwijs en leerkrachten, en het verhaal klopt evengoed.

Deconnectie

Is het dan geen idee om een afgeleide van de bed rottig-trend te introduceren op de werkvloer? Steeds meer bedrijven die begaan zijn met de work-lifebalance van hun personeel voorzien in tijd en ruimtes om werknemers tijdens de werkuren indien nodig te laten uitrusten. Bij de NASA hebben ze zelfs speciale capsules ontworpen voor een powernap. Ook in coworkspaces worden steeds meer nap facility's ingericht. Zijn we nu helemáál besodemieterd (NL)? (1) Alsof een dutje het probleem gaat oplossen. Dat werkt alleen (zie hoger) voor acute moeheid, niet voor chronische. (2) Dikke foutsequentie: als mensen niet overbelast worden (jongeren o.m. door sociale media) moeten we ook geen "bed rot day" of "nap facility's" inrichten. Er moet toch ergens een grens zijn aan dat kapotalisme?

"Een goede zaak", vindt Hilde Vandenkieboom, preventiedeskundige bij IDEWE, de externe dienst voor bescherming en preventie op de werkvloer. "Hoe groter de werkdruk, hoe belangrijker de rustmomenten, maar het zijn net die momenten die vaak overgeslagen worden." Dit is toch belachelijk? Als er blijkbaar nood is aan rustmomenten, is dan de belasting niet te zwaar? Potverdorie nog eens aan toe zeg.

Daarnaast is flexibele arbeidstijd ­volgens het bioritme niet onbelangrijk, weet Vandenkieboom. "Of je nu een ochtendmens of nachtraaf bent, er is steeds meer wetenschappelijke evidentie dat ­werken volgens je bioritme voordelen biedt voor je gezondheid, welzijn, concentratie, productiviteit en creativiteit. Vooruitstrevende techbedrijven, maar ook start-ups, houden daar rekening mee. Ploeg- en nachtwerkers hebben daar helaas weinig boodschap aan. Dan komt het ­eropaan om daar zo gezond mogelijk mee om te gaan. Werkgevers proberen wel rekening te houden met de draagkracht van de werknemers, maar het blijft een lastig ­verhaal om die puzzelstukjes te leggen. We zitten nu eenmaal in een geglobaliseerde 24 uursmaatschappij." (1) Klopt allemaal, zou ik denken; hebben we ook weer te danken aan het kapitalisme, vrees ik. (2) Als we uitgaan van het cumulatief effect van stress, kan het toch niet zo moeilijk zijn om net die cumulatie te beperken? Als onvermijdelijk nachtwerk extra belastend is, moet er ook extra rust voorzien worden voor dezelfde verloning, zoiets? En misschien moeten we dan vermijdbaar nachtwerk afschaffen? Ik hoor de kapitalisten al steigeren…

Onder het motto "als je het systeem niet kunt veranderen, verander dan jezelf", benadrukt Vandenkieboom het belang van deconnectie, korte momenten waarop lichaam en geest doelloos verdwalen. Korte momenten? Om een chronisch probleem te vermijden? Ik dacht het niet. Foutsequentie.

Sta uzelf toe om tijdens het werk, naast de reguliere pauzes, ook af en toe eens tien minuten in een vegetatieve toestand in uw stoel te hangen, mijmerend naar buiten te staren, als een gek de benen uit uw lijf te dansen (en dan verwachten dat anderen je nog serieus nemen?) of een wandeling in de natuur te maken zonder smartphone. "Het is dringend tijd dat we rust en de cruciale rol die het voor ons welzijn heeft, herwaarderen." Het is misschien dringend tijd dat we het kapitalisme herwaarderen. Naar onder dan.

Dit artikel dient als achtergrondartikel (of als inleiding, als je eerst hier terechtkwam) bij het hoofdartikel Burn-out – Een overzicht, dat de (intussen vele) eerdere bijdragen omtrent burn-out samenvat in een overkoepelend artikel. Burn-out, dat vooral in professionele contexten mee bepaald wordt door basale fouten in informatie- en organisatiesystemen. Heb je interesse voor (kennis over) burn-out specifiek, of over vermoeiingsaandoeningen algemeen, overloop dan gerust het hoofdartikel.