Wat al dadelijk opvalt aan de titel op de cover: de F van PERFECTIE is achterstevoren gezet, en PERFECTIE en PARADOX staan los van elkaar. Ik vermoed dat het eerste doelbewust gedaan is (Joost mag weten waarom), en het tweede niet; er ontbreekt een koppelstreep; vreemde intro. Voor wie dat nog niet doorhad: ik ben vóór perfectionisme, althans in bepaalde vormen. Wat je hoort en leest over perfectionisme is echter meestal negatief; perfectionisme wordt voorgesteld als een ziekte die moet behandeld worden. Om daar een meer objectief oordeel over te vormen analyseer ik enkele boeken, zoals "De perfectieparadox" (hieronder) en "Zeg me dat ik oké ben" van Marcel Hendrickx. Ik zou wel eens willen weten (doet me denken aan het liedje van Jules de Corte) of die auteurs een goede reden hebben om perfectionisme zo negatief af te schilderen.

1 – DE PERFECTIEPARADOX – Inleiding

Ik moet zeggen, het boek is in elk geval goed geschreven; het leest vlot, en ik geraak zonder veel problemen tot p. 14 in de inleiding. Maar dan: "het onophoudelijk streven naar een onhaalbaar ideaal dat perfectie is, leidt uiteindelijk tot een lager resultaat dan mogelijk zou zijn". We zijn vertrokken. Ik begrijp dat hier perfectie wordt gelijkgesteld aan het onophoudelijk streven naar een onhaalbaar ideaal. Nonsens, natuurlijk; gigantisch vlag-en-ladingprobleem. Zie ook "Perfectionisme: een analyse", voor de noodzakelijke achtergrond omtrent verschillende soorten perfectionisme.

Deel 1 – Een onhaalbaar ideaal. Wat is perfectionisme?

Ook in deze titel alweer een kanjer van een suggestie.

2 – GEZOND OF NIET? Een definitie van perfectionisme

Uiteraard interessant dat eerst besproken wordt wat perfectionisme is, maar nog vóór dit deel begint wordt het al ondergraven door zijn eigen titel.
Volgens de auteur kwam perfectionisme in beeld in 1950, toen psychoanalyticus Karen Horney het beschreef als "the tyranny of the shoulds", of de "tirannie van de zou moetens"; dit wijst al dadelijk op een negatief beeld van perfectionisme. In 1978 bracht psycholoog Don Hamachek het onderzoek op gang met een onderscheid tussen "normaal" en "neurotisch" perfectionisme. De volgende in het rijtje is psycholoog Joachim Stoeber, die beweert dat er maar één soort perfectionisme is, met twee dimensies (?), nl. perfectionistisch streven en perfectionistische bekommernissen (hoewel de auteur de Engelse termen gebruikt; geen idee waarom…). Zie ook mijn eerder artikel over perfectionisme, gebaseerd op Wikipedia (wat ook hier het geval lijkt; kon dat niet beter voor een boek?). Maar Stoeber zegt ook dat "mensen met een hoog niveau aan perfectionistisch streven en laag niveau aan perfectionistische bekommernissen, in feite meer zelfvertrouwen, empathie, academisch succes en sociale interactie vertoonden", en dat laat mevrouw hier achterwege. Niet eerlijk, lijkt mij. Bovendien voegt ze aan "streven" meteen toe "naar onhaalbaar hoge idealen", wat helemaal niet de strekking van Stoeber is; er wordt duidelijk mee gerammeld. En dan haalt ze er een zekere Sungol Serena Shim bij, die beweert dat zelfs bij het overwegend positief beschouwde perfectionistisch streven het tevreden houden van anderen altijd een rol speelt. Voor gelijk welke bewering vind je wel ergens een bevestiging. Hier maakt de auteur dan verder handig gebruik van om te beweren dat streven naar excellentie geen perfectionisme is, en dat gezond perfectionisme dus onmogelijk is. Of omgekeerd: "als je streeft naar beter, naar het best haalbare resultaat, zonder je zorgen te maken over wat anderen vinden, dan is er geen sprake van perfectionisme". Bijzonder kromme redenering, en in feite is hier het boek al geschreven: perfectionisme is slecht, en moet gebannen worden. De rest van het hoofdstuk is meer van hetzelfde, schaamteloos zelfs. Ze zegt ergens "nu je weet dat angst de kern van perfectionisme is…", maar dat weet je alleen maar omdat zij dat zo beschreven heeft. En dan wordt Brené Brown er nog bij betrokken, en gaat het over gedachten, gevoelens en gedrag, en dan is het helemáál om zeep.

3 – METEN IS WETEN – Hoe perfectionistisch ben jij?

Oeps, een testje. Doorgaans bevat zo'n test vragen die je niet kan beantwoorden, en hier begint het al bij de eerste: "hoe perfectionistisch denk je dat jij bent op een schaal van 0 (helemaal niet) tot 10 (extreem)?". Hierop antwoorden betekent ofwel dat je het eens bent met de gegeven definitie van perfectionisme, ofwel dat je antwoord niet gaat passen bij de rest van het verhaal.
Dan volgen 45 vragen, waarvan de meeste elkaar ruim overlappen. De auteur heeft blijkbaar een reeks persoonlijke eigenschappen bedacht die passen bij haar beeld van perfectionisme, en dan vraagt ze in welke mate (0 tot 10) jij die eigenschappen hebt. Je kan op alle vragen ongeveer hetzelfde antwoord geven. Een beoordeling is niet voorzien, tenzij "hoe meer rechts, hoe meer perfectionistisch". En ook dat antwoorden kunnen verschillen tussen bv. werk en sport of hobby's; alleen, er zijn geen vragen over sport of hobby's…

4 – VOOR WIE DOE JE ZO JE BEST? – Over onrealistische verwachtingen

Experts (?) maken onderscheid tussen drie soorten perfectionisten (?). De auteur geeft de drie benamingen in het Engels, met daarachter tussen haakjes de vertaling in het Nederlands. Is dat nu echt nodig? Qua taal staat dit boek zeker dicht genoeg bij de lezer; kan dat dan niet gewoon in het Nederlands!? Soit ;-). Het gaat om zelfgerichte perfectionisten (eisen perfectie van zichzelf), sociaal voorgeschreven perfectionisten (moeten voldoen aan perfecte plaatjes opgelegd door de buitenwereld), en op anderen gerichte perfectionisten (stellen hoge eisen aan anderen). Waarbij die laatste vorm van perfectionisme "niet meer door alle experts als een échte vorm van perfectionisme wordt gezien". Eerst perfectionisme beperken tot enkel "doorgeslagen" negatief perfectionisme, dan drie vormen daarvan beschrijven, en dan één daarvan "niet écht" noemen. Niet echt serieus, dit. De rest van het hoofdstuk is interessant als beschrijving van "jezelf positioneren" in je (werk)omgeving, en de druk van anderen daarbij. Maar dat geldt duidelijk voor iedereen, en niet alleen voor perfectionisten. En dan toch, in een soort samenvatting achteraan: "lukt het je om te ontdekken hoe ideale plaatjes voor jou een rol spelen bij het streven naar onhaalbare perfectie?". Zo doorzichtig dat het amateuristisch wordt.

5 – INZOOMEN – Op welke gebieden ben je perfectionistisch?

Hier worden domeinen opgenoemd waarin perfectionisme kan voorkomen: werk, studie, lichaamsverzorging, uiterlijk, sociale relaties, sport, spreken, correspondentie en nog meer van die dingen (de laatste categorie is "andere domeinen"…). Ja, dat zal wel; maar wat hebben we hieraan? Bedoeling is blijkbaar om "een steeds duidelijker beeld te krijgen van de rol van perfectionisme in je leven". In elk van die gebieden heb je een ingesteldheid tussen verwaarlozing en perfectionisme, en je kan niet in alles hetzelfde zijn, en je aandacht evolueert allicht door de tijd. Wel een interessant aspect, maar je zou je evengoed kunnen afvragen welke gebieden je verwaarloost. Of is dat te negatief?

6 – NATURE OR NURTURE – Waar komt perfectionisme vandaan?

"Erfelijk of aangeleerd" was even goed geweest. Het begint al raar: "sommige mensen noemen perfectionisme een karaktertrek, maar je kunt perfectionisme beter beschouwen als een aangeleerd patroon waarvan je denkt dat het je helpt om effectief om te gaan met lastige sociale situaties". Even analyseren. De vraag van de titel is al meteen beantwoord: niks eigenschap, het is aangeleerd. Het is dan ook nog een patroon waarvan je denkt dat het helpt om … maar dat niet helpt? En hoezo heeft dit betrekking op lastige sociale situaties?
Drie soorten factoren spelen een rol:
– opvoeding: het is de schuld van de ouders,
– sociale context: de kinderen leren zich aanpassen aan de resultaatgerichte maatschappij, en
– persoonlijkheid, met op basis van de big five theorie een hogere "besmettingskans" voor nauwgezette personen (self-oriented), vriendelijke personen (socially-prescribed) en neuroten (other-oriented).
Het is allemaal nogal oppervlakkig, rap-rap, ongefundeerd.

7 – EEN HOGE PRIJS – Gevolgen en kosten van perfectionisme

Benieuwd of ze het ook over opbrengsten gaan hebben. Na de inleiding al weer zo'n bemerking waar je buikpijn van krijgt: "het is natuurlijk niet voor niets dat veel mensen perfectionisme als een goede eigenschap zien; ergens is er dus wel een positief effect te vinden van dat eindeloze streven naar onhaalbare ideaalbeelden". Het is bijna crimineel:
– waarom "niet voor niets" wordt niet uitgelegd;
– "ergens", maar God weet waar;
– perfectionisme wordt opnieuw impliciet beschreven als "dat eindeloze streven naar onhaalbare ideaalbeelden", in een poging om de basis van het boek nog wat te verstevigen (wat uiteraard moeilijk is met los zand).
De positieve effecten "worden niet in alle onderzoeken gevonden, maar er zijn zeker aanwijzingen voor". Met een belangrijke nuance: "positieve effecten worden teruggevonden in perfectionistisch streven, maar niet in perfectionistische bekommernissen, en intussen weet je dat perfectionisme altijd een combinatie van deze beide dimensies is". Kromme redenering om toch maar te kunnen beweren dat perfectionisme niet positief kan zijn.

Bij de besprekingen van gezondheidseffecten staat er "de continue druk en het onvermogen om te ontspannen en fouten en imperfecties te accepteren, maken het onmogelijk voor lichaam en geest om te herstellen". Weer typisch voor de stijl van het boek: het concept van 'ontspannen' wordt voor de gelegenheid uitgebreid met 'fouten en imperfecties accepteren'. Wat moet je daar nu mee? Persoonlijk krijg ik net stress van het moeten accepteren van bepaalde fouten en imperfecties (voorbeelden genoeg in mijn blog). Tijdens mijn hele carrière heb ik het moeten aanzien: de mensen die problemen willen vermijden door fouten te bestrijden krijgen geheid last met die anderen die fouten en imperfecties met plezier accepteren. En natuurlijk zeggen ze dan dat perfectionisme je sociale relaties beïnvloedt, maar dat is geen gevolg van perfectionisme, maar wel van de reacties daarop, van niet-perfectionisten wel te verstaan, die altijd (ga maar na) de hardste roepers zijn.

In feite is perfectionisme gewoon één van die vele kenmerken die in een maatschappij voor segregatie zorgen, net als bv. politiek of afkomst of uiterlijk of intelligentie; wie anders is, wordt als het erop aankomt genegeerd. En dan maar hoofdstukken schrijven over de kosten van perfectionisme…

8 – EEN STIJGENDE LIJN – Perfectionisme neemt toe

Even uit de inleiding: "inmiddels ben je hopelijk doordrongen van het feit dat perfectionisme een disfunctioneel gedragspatroon is met ernstige gevolgen". Dat is geen feit, wel een opinie, en daarmee is het boek eigenlijk beschreven. Ik sla dit hoofdstuk alvast over, bij gebrek aan goesting.

Deel 2 – HOE KOM JE ERVAN AF? – Aan de slag met loslaten van perfectionisme

Wil ik dit wel bekijken? Ik wil helemaal niet weten hoe mensen van perfectionisme af geraken. Wel hoe ze van negatief intern gericht perfectionisme verlost geraken. Eigenlijk ben ik dit boek een beetje aan het afbreken, vooral omdat het gebaseerd is op een gigantisch vlag-en-ladingprobleem, en dus niet kán deugen (en wie het daar niet mee eens is mist een elementaire vorm van perfectionisme). Ik vind dat perfectionisme niet op deze manier mag afgekraakt worden, en dat het boek daarom geen goede commentaar verdient. Die mening sijpelt onvermijdelijk door in de beoordeling van de resterende hoofdstukken, en dat is misschien niet eerlijk. In elk geval, in deel 2 mogen dan nuttige dingen staan, ze zijn vooral algemeen van toepassing, en niet specifiek geschikt voor het omgaan met perfectionistisch gedrag, ook al wordt dat hier en daar beweerd. Om die reden vermijd ik in detail te gaan. En vermits de basis hopeloos fout is, heeft het eigenlijk allemaal ook geen belang. Als de rest hieronder je niet echt interesseert, sla die dan gerust over. Je mist niks. Als je de boodschap van het boek maar niet gelooft…

9 – WORD EEN HERSTELLEND PERFECTIONIST – Tien vaardigheden die helpen

Net tien? Da's al verdacht. In de inleiding krijg ik alvast de indruk dat ze het perfectionisme op zich gaan behandelen, zonder te kijken naar de oorzaken. Dat kan uiteraard niet werken.
1 – Check je ideaalplaatjes. De ideale plaatjes die je in je hoofd haalt en waar je perfectionistische streven op gericht is, zitten vol met onhaalbare doelen en verwachtingen. Waarom doet ze dit toch? Het is toch absurd om zo'n uit de context gerukte, uitvergrote stelling als basis te nemen voor een boek waarmee je anderen wil helpen. Of wil ze echt alleen maar verkopen? Als je onzin dikwijls genoeg uitkraamt wordt ze wel geloofd? Mevrouw schoffeert alle positieve perfectionisten, en dat zijn nu net de mensen die in onze maatschappij het verschil moeten maken.
2 – Hak je doelen in stukjes. Dat doet iedereen. Heeft niks met perfectionisme te maken.
3 – Ontwikkel een growth mindset (zie het boek "Mindset" van Carol S. Dweck). Mensen met een growth mindset ontwikkelen vaardigheden door te leren van hun fouten, wat herstellend perfectionisten kan helpen om de focus gericht te houden op het proces (ja, en alle anderen ook). Dan zegt ze dat een fixed mindset zich richt op het resultaat, en een growth mindset op het proces. Wat dan weer overeenkomt met een m.i. zeer kwalijke gewoonte van organisaties om te werken met inspanningsverbintenissen i.p.v. resultaatverbintenissen. De hele ICT-industrie wordt er rijk van, zonder perfecte resultaten te moeten opleveren. Overigens, een 'growth mindset' werkt (als dat tenminste werkt) voor iedereen, en niet alleen voor perfectionisten. Zo geraak je wel goedkoop aan tien vaardigheden…
4 – Train je durfspier. Als remedie tegen faalangst… Ik moet zeggen dat ik het verband tussen perfectionisme en faalangst niet goed snap. Wie een onbereikbaar ideaal nastreeft heeft toch niet bepaald faalangst? En wie faalangst heeft zal toch met plezier een onbereikbaar ideaal straal negeren?
5 – Leef je waarden. Of leef een 'waardenvol' leven… Nu is negatief intern gericht perfectionisme waarschijnlijk ook het gevolg van waarden, dus zie ik niet goed hoe dit gaat helpen. Verder is dit ook niet specifiek voor perfectionisten.
6 – Leer grenzen stellen. Dit is uiteraard wel cruciaal om niet door te slaan. Maar ook dít wordt verkeerd aangepakt. Het is handiger om duidelijk te zijn over welke grenzen voor jou belangrijk zijn en die niet te (laten) overschrijden. Ik zou denken dat negatief intern gerichte perfectionisten juist voor zichzelf grenzen zouden moeten stellen, maar probeer dat maar eens als je perfectionist bent… Hier is externe hulp bij nodig, maar dat wordt dan weer niet gezegd…
7 – Geloof niet alles wat je denkt. Dat is een moeilijke. Gewoon. Heel moeilijk. Want je denkt wat je denkt, en dat kan je niet zomaar in vraag stellen. Tenzij misschien met een gespleten persoonlijkheid?
8 – Praat tegen jezelf als tegen je beste vriend. "Mensen met meer zelfcompassie gooien er minder snel het bijltje bij neer", en "Zelfcompassie is dan ook iets heel anders dan zelfmedelijden". Huh? Com-passie > mede-lijden?! Alsof we beter worden van dit zoveelste vlag-en-ladingprobleem. Het komt allicht neer op "wees wat minder streng voor jezelf". En over al die mensen die wat strenger mochten zijn voor zichzelf wordt niks gezegd.
9 – Zorg voor een energiek lichaam en een heldere geest. Altijd goed…
10 – Don't do this alone (waarom weer in het Engels??). Vertel je verhaal en laat je hart een beetje zien; je zult versteld staan van de reacties. Dat vrees ik ook ja…

10 – LEIDINGGEVEN AAN PERFECTIONISTEN – Adviezen voor managers

"Leidinggeven lijkt op kinderen opvoeden". Ach, is het werkelijk waar? Kinderen zijn nog volop in ontwikkeling, en kneedbaarder, dus misschien klopt dit toch niet bepaald. Dan volgen vier tips. Waarom deze vier, en niet een heleboel andere die ook van toepassing zijn? Geen idee. Ze zijn allemaal van toepassing op iedereen, en er wordt ook nergens iets specifiek gezegd over perfectionisten, dus ik zie niet goed wat een leidinggevende hieraan heeft? Daarna volgen nog zeven praktische tips "die te maken hebben met de nadelen van perfectionistisch gedrag", maar m.i. meer algemeen te maken hebben met de onvermijdelijke verschillen in gedrag en competenties van medewerkers, en niet alleen van perfectionisten. In de samenvatting van het hoofdstuk staat dan wel "leidinggeven aan perfectionisten op zo'n manier dat het perfectionisme afneemt", maar in feite is daar in de tekst weinig of niets van te zien. Op dit vlak is het boek niet 'waardenvol'.

11 – TEAMS MET AMBITIE – Zorgen voor elkaar om te groeien met elkaar

Jammer genoeg meer van dezelfde miserie: "de belofte van teamwerk is dat het gezamenlijk resultaat groter kan zijn dan de som van de delen; perfectionisten in je team kunnen het bereiken van die synergie bemoeilijken". Laten we nu even wel wezen. Teamwerk is inderdaad in veel gevallen weinig méér dan een belofte. Er kan synergie zijn, maar ook vervlakking; dit is afhankelijk van een hele resem kenmerken, niet alleen persoonlijke van de teamleden, maar ook die van de organisatiecultuur. En als je het mij vraagt zal het aan banden leggen van perfectionisme van één of meerdere teamleden niet bepaald een positieve invloed hebben voor het resultaat.

12 – ZO ZIJN ONZE MANIEREN – Aan de slag met organisatiecultuur

Enkele terechte stellingen hier, maar op zeven pagina's kan je niet veel zinnigs zeggen over organisatiecultuur. Enerzijds zijn de korte hoofdstukken handig voor de leesbaarheid van het boek, anderzijds veroorzaken of verbergen ze ook oppervlakkigheid.

13 – EEN PERFECTE WERELD – Overleven in een wereld vol ideaalplaatjes

Ook hier weer tips om aan opgelegde perfectie te weerstaan, maar ook hier vooral oppervlakkig. Hoe meer ik het einde van het boek nader, hoe meer ik mij realiseer dat het allesbehalve perfect is. Maar dat is ook niet haalbaar, toch? Maar als vervlakking het resultaat is, mag dat ook gezegd worden, niet?

14 – EPILOOG

Kreeg ik net niet meer doorgeslikt…