Managerialisme en burn-out

Al verschillende maanden loopt bij De Standaard de "Zeitgeist"-reeks, met burn-out als één van de onderwerpen (kijk zeker eens naar het overzicht). Een niet aflatende Nathalie Carpentier verzamelt getuigenissen en voert gesprekken met betrokkenen, wat een interessante langlopende analyse oplevert. Een vraag die daarbij af en toe opduikt is of het aan ons ligt of aan het systeem. Als je deze blog wat volgt begrijp je dat ik dat een zeer terechte vraag vind, omdat ik vooral kijk naar de systeemaspecten die burn-out veroorzaken, in tegenstelling tot de coaching sector die burn-out kaapt voor eigen gewin door de schuld bij het slachtoffer te leggen. In de krant van 10-08-2022 verscheen opnieuw een artikel, Mensen voelen zich vervreemd van hun werk, verbonden met die vraag. Professor Rosier, een Belg die in Dublin doceert, heeft een interessante mening: hij ziet een grote oorzaak van burn-out in managerialisme, de (doorgeschoten) toepassing van managementtechnieken bij het leiden van organisaties, ook bij de overheid. De term is bij ons (nog?) niet zo bekend; er is nochtans één en ander te vinden, ook in het Nederlands (zoek bv. op "managerialisme betekenis" om info in andere talen te mijden):

• Managerialisme, een Wikipedia afkooksel (waarom een vertaling van de Engelse versie niet in de gewone Nederlandse Wikipedia kan is mij een raadsel; dit zijn parallelle processen; hetzelfde gebeurt in het Duits; einde Wikipedia??); alvast wel een goede inleiding, inclusief een kritische noot;
• Managerialisme theorie met een eerder ideologische insteek, op een site voor zelfontplooiing (?) van professionals en studenten;
• ManagementSite maakt er vreemd genoeg geen gewag van (wat je niet ziet bestaat niet? maar voor de duidelijkheid: onder "control" vind je wel bijdragen);
• Managerialisme op Engelse scholen tast geestelijke gezondheid en welzijn van leraren aan, en niet alleen op Engelse scholen…;
• De non-profit sector, booming business?, over de hybridisering van middenveldorganisaties richting de markt, en waar een onderscheid gemaakt wordt tussen management en managerialisme;
• Een onderzoek naar de managerialistische effecten van hybridisering bij socioculturele organisaties, een eindwerk van 2019 bij UGent, Faculteit Economie en Bedrijfskunde, dat de overwegend negatieve connotaties van managerialisme nuanceert, en richtlijnen geeft om nadelige effecten te vermijden;
• Sociaal werkers en managerialisme: een onderzoek in de praktijk van het CAW-onthaal, een HoGent eindwerk "Master in het sociaal werk" uit 2011 (!)(CAW = Centrum Algemeen Welzijnswerk).

Hard tegen zacht

Zoals gewoonlijk is het nuttig om verschillende bronnen na te kijken, om een onterechte eenzijdige nadruk op bepaalde facetten te vermijden. Deze bronnen lijken er anders wel op te wijzen dat het probleem zich vooral afspeelt in de zachte sector, een aspect dat ook in het krantenartikel aan bod komt, terwijl het doorschieten van managementpraktijken in alle sectoren voorkomt.

Misschien is de neiging om te werken met zelfsturende teams (en daar heeft ManagementSite wél het hart van vol?) vooral een tegenbeweging tegen managerialisme. Er zijn bovendien al firma's zoals het Californische Colabria die van het wegwerken van managerialisme hun handelsmerk maken (ze geven een goede omschrijving). Het Australische TheArtOfService dat gespecialiseerd is in compliance (het nec plus ultra van managerialisme!), had een "managerial self assessment toolkit", maar die is niet meer beschikbaar… Te heet geworden?

Onder de radar

Wel vreemd dat een concept als managerialisme in het ene land al op de terugweg lijkt, in een ander wordt aangeklaagd (bv. 12-2021 bij de Londense politie), en in een derde nauwelijks bekend is. Goeie definitie trouwens in het Londens artikel: "The cult of 'managerialism' overvalues 'good management' and devalues the task of doing". Het feit dat hier meer om te doen is in Angelsaksische landen (Rosier doceert in Ierland) heeft misschien te maken met het Engelstalige karakter van de term, waarin de klemtoon op de 3e lettergreep valt, en niet op de eerste, zoals in het Nederlands (het Duits lost dat weer op met een eigen term, nl. Managerherrschaft). In dit verband verwijs ik nog even naar de boekbespreking van Systems Thinking in the Public Sector van John Seddon (2017, ook Engeland), waar het woord "managerialism" niet in voorkomt, terwijl het hele boek er wel over gaat (onder de naam command-and-control, waar we ook al geen Nederlandstalige term voor hebben). Zou het kunnen dat managerialisme bij ons wel degelijk om zich heen grijpt in de praktijk, terwijl het onder de radar blijft omdat de term niet gebruikt wordt? Misschien moeten we eens prikken in de etterbuil?

ICT-ellende

Het is wel duidelijk dat de bijbehorende controlesystemen gretig worden ondersteund door digitalisering. Ik concentreer mij graag op wat daarin allemaal fout gaat. Onverwerkbare stress wordt volgens mij dikwijls veroorzaakt door basale fouten in IT-systemen, die nooit worden opgelost omdat IT daar geen plezier aan beleeft, als ze al erkend worden. Ik ben daarmee allicht geneigd geweest het effect van het managerialisme zelf te onderschatten, want dat gaat natuurlijk veel verder dan IT-systemen. Bovendien, als er geen controlerende IT-systemen zouden worden opgezet, kunnen daar ook geen fouten in zitten; het is dus maar logisch om in de eerste plaats managerialisme terug te dringen.

Tijdsgeest

Maar enfin, de gedachtegang begon met het Zeitgeist-artikel in De Standaard. Ik heb nogal eens de neiging om een krantenartikel te gaan fileren, om te zien of er geen gebrekkige aspectscheidingen en vlag-en-ladingproblemen in zitten. In dit artikel over managerialisme bleek dat weinig op te leveren; hier en daar vind je een onduidelijkheid waar ik niet op wil hameren, maar zoals meestal bij de artikelen van Nathalie Carpentier zitten er behoorlijk weinig uitlatingen in die om kritische commentaar vragen. Je kan m.a.w. gerust het originele artikel lezen: Mensen voelen zich vervreemd van hun werk; Nathalie Carpentier, De Standaard, woensdag 10 augustus 2022. Voor de kritische (tijds)geesten hier toch een analyse.

Command-and-control

Als je hier al geraakt bent moet je verder lezen. Een aantal weken later verscheen een vervolgartikel Door al dat meten voelden we ons gecontroleerd, gechronometreerd; Nathalie Carpentier, De Standaard, zaterdag 24 september 2022. De subtitel:
"Zoveel minuten getele­foneerd, zoveel cliënten gesproken … Onze werkprestaties worden steeds vaker gemeten en in almaar meer datalijstjes gegoten, waarschuwt de Amerikaanse historicus Jerry Muller. 'Dat werkt demotiverend.'

Het artikel combineert verschillende bronnen:
– de opinies van Jerry Muller over managerialisme; zie ook het boek van Muller: The tyranny of metrics;
– getuigenissen van werknemers over de sfeer van command-and-control, en de gevolgen daarvan; zeer interessant.
Overigens zie ik zelfs met een verhoogde aandacht voor gebrekkige aspectscheidingen geen reden om een verschil te zoeken tussen managerialisme en command-and-control. De laatste term lijkt mij ouder; de eerste lijkt iets meer te omvatten, maar dat is allicht ook een gevolg van de tijdsgeest: commanderen is uit de mode, en managerialisme lijkt nog steeds te groeien. Muller heeft het over "metrics fixation", of de fixatie op en ondoordachte aandacht voor metingen en numerieke waardebepalingen. Verschillende benamingen voor eenzelfde fenomeen geven mogelijk vlag-en-ladingproblemen bij de interpretatie van teksten. Ik maak echter geen onderscheid, en gebruik dus de verschillende benamingen door elkaar.

Waar is de brand?

Enkele van mijn stellingen:
(1) burn-out wordt veroorzaakt door te lange blootstelling aan te veel stress;
(2) onoplosbare conflicten zijn de grootste bron van stress;
(3) veel IT-systemen bevatten onoplosbare conflicten.
In ben geneigd daaruit af te leiden dat veel IT-systemen een bijdrage leveren aan het burn-out probleem. Dat zal ook wel, maar in het licht van managerialisme is dat maar een deel van het probleem; (2) verklaart (1) maar gedeeltelijk, en (3) is uiteraard niet de volledige verklaring voor (2). Ik moet dringend enkele aspecten beter gaan scheiden…

Managerialisme

De artikelen waarvan hoger sprake en het boek van Jerry Muller bevestigen dat managerialisme een bron is van veel ellende. Managerialisme gaat doorgaans gepaard met digitalisering, maar niet noodzakelijk. Als ik digitalisering buiten beschouwing laat, zie ik dan nog een verband met burn-out?

Ge moogt gerust zijn. De stevige inleiding van Muller's boek geeft een goede beschrijving van de gevolgen van "metrics fixation", echter zonder het te hebben over IT-systemen. Voor het effect op een werknemer maakt het ook weinig uit of de uiteindelijk zinloze registratie van getallen of het afvinken van lijstjes op papier gebeurt of op een computerscherm. En dat effect is het verlies van o.m. controle, verantwoordelijkheid, professionalisme, motivatie en goesting. Mensen die deze aspecten belangrijk vinden (en dat is zeker niet iedereen) zijn gevoelig voor burn-out. Het effect van de toename van burn-outs op de maatschappij is groot, maar de schade door het verlies aan verantwoordelijkheid en professionalisme (en perfectionisme, tussen haakjes), ook als daar geen burn-out uit volgt, is volgens mij nog veel groter.

Managerialisme houdt te weinig rekening met de invloed van een systeem op de mens die daarin leeft en werkt, en is dus een systeem van het zevende knoopsgat.

Digitalisering

Anderzijds leven we in elk geval in een sterk gedigitaliseerde wereld, ook los van managerialisme. En ook ICT-systemen vormen een bron van stress (voor wie denkt van niet: zie ICT-ellende), en dus ook van burn-outs. Ik ben geneigd te focussen op ICT, maar als het gaat over de oorzaken van burn-out mag je ICT-stress zonder meer optellen bij managerialisme-stress en alle andere soorten stress.

Misschien toch eens blussen?

Burn-out is een vuur dat vreet aan de maatschappij, en door verschillende stressoren gevoed wordt. De coaching sector leeft grotendeels van de individualisering van het probleem, maar lost het niet op. Integendeel, individuen die uit hun toxische omgeving gehaald worden voor een coaching, krijgen bij terugkeer in diezelfde toxische omgeving opnieuw een knauw. Aan het afsnijden van de toevoer van het vuur, in de vorm van het elimineren van stressbronnen, wordt meestal niet gedacht. En ook dáárbij kunnen de beide aspecten, managerialisme en ICT, gescheiden worden. ICT-systemen moeten conflictvrij opgezet worden, managerialisme of niet, en toxisch managerialisme moet vermeden worden, gedigitaliseerd of niet. Op beide vlakken is nog veel werk aan de winkel.