Is perfectionisme dan een ziekte?

Ik krijg het ervan. Elke keer opnieuw. Als ze perfectionisme voorstellen als een ziekte. Wat is er in 's hemels naam mis met perfectionisme?
Leestijd: 8'15".

Wat is perfect?

Kijk even in Wikipedia, ook de Nederlandse maar vooral de Engelse versie. Er wordt eerst verwezen naar "volmaaktheid" resp. "perfection", en vervolgens krijg je een lijst bands, songs en boeken met "perfect" in de titel. Het is blijkbaar een graag gebezigde term in de cultuur. We kijken eens naar "perfection", al bij al een interessante (zeer uitgebreide) pagina, met secties (ik vertaal) "Term en concept" (de definitie van Aristoteles is best bruikbaar), "Paradoxen" ("de grootste perfectie is imperfectie", maar dat is natuurlijk onzin), "Perfecte getallen" (wiskunde), "Fysica en scheikunde" (gebruikt voor modellen om te toetsen aan de realiteit), "Ethica" (is perfectie nodig?), "Estethica" (schoonheid en kunst), "Ontologie en theologie" (te ingewikkeld voor mij), en "Meerdere concepten" (een samenvatting). Enkel de mathematische betekenis is strikt; de andere vertonen onderlinge verwantschap, en zwalpen heen en weer tussen ideaal en benadering. Ik volg de verwijzing naar de psychologische term "Perfectionism" (niet te verwarren met de filosofische variant).

Wat is perfectionisme?

Ook hier weer een groot kwaliteitsverschil tussen de Nederlandse en Engelse versie van Wikipedia. De Nederlandse zegt weinig meer dan: "Perfectionisme is een obsessief verlangen om handelingen perfect uit te voeren"; op die manier creëer je uiteraard een negatieve houding t.o.v. perfectionisme. Bij die Engelse versie staat een interessante sectie "Definition"; hierbij de vertaling in primeur. Vreemd genoeg is de inleiding van de definitie enkel negatief, en past ze niet bij de rest. Ik vermoed dat dit een restant is van een vroegere versie, die later door een andere auteur is uitgebreid met een meer objectieve beschouwing (de imperfectie van een Wiki); bekijk het zelf maar. Als je minder interesse hebt voor details kan je dit stuk ook overslaan.

Perfectionisten streven dwangmatig en onophoudelijk naar onbereikbare doelen, en meten hun eigenwaarde af aan productiviteit en prestaties. Zichzelf onder druk zetten om onrealistische doelen te bereiken leidt tot ontgoocheling. Perfectionisten neigen naar harde zelfkritiek als ze falen te voldoen aan hun eigen standaarden.

Normaal vs. neurotisch

D. E. Hamachek beschreef in 1978 twee contrasterende typen perfectionisme, die mensen kenmerkte als neigend naar normaal perfectionisme of neurotisch perfectionisme. Normale perfectionisten zijn meer geneigd perfectie na te streven zonder hun eigenwaarde te compromitteren, en halen plezier uit hun inspanningen. Neurotische perfectionisten dreigen te streven naar onrealistische doelen, en voelen zich onvoldaan als ze die niet kunnen bereiken. Hamachek biedt strategieën met bewezen nut bij de verandering van schadelijk naar gezond gedrag. Meer recent onderzoek ondersteunt het idee van deze beide aspecten van perfectionistisch gedrag, alsook andere dimensies als "nonperfectionisme". Ze worden soms gekenmerkt als positief streven vs. schadelijke evaluatiezorgen, actief vs. passief perfectionisme, positief vs. negatief perfectionisme, en aangepast vs. onaangepast perfectionisme. Sommige onderzoekers beweren dat het niveau van perfectionisme beduidend verschilt in verschillende domeinen, zoals werk, studie, sport, interpersoonlijke relaties, en gezinsleven.

Anderen, zoals T. S. Greenspon, zijn het niet eens met de terminologie "normaal" vs. "neurotisch" perfectionisme, en beweren dat perfectionisten niet houden van imperfectie, en denken dat andere mensen hen enkel mogen als ze perfect zijn. Voor Greenspon is perfectionisme dan ook nooit gezond of aangepast, en zijn de termen "normaal" of "gezond" perfectionisme enkel foutieve benamingen, vermits absolute perfectie niet mogelijk is. Hij argumenteert dat perfectionisme moet onderscheiden worden van "streven naar uitmuntendheid", vooral voor wat betreft de betekenis die aan vergissingen gehecht wordt. Wie streeft naar uitmuntendheid kan een vergissing (imperfectie) beschouwen als een drijfveer om harder te werken. Ongezonde perfectionisten beschouwen hun vergissingen als een teken van persoonlijke tekortkomingen. Voor deze mensen is faalangst de reden waarom perfectionisme als een last gezien wordt.

Streven vs. bekommernissen

J. Stoeber en K. Otto suggereren dat perfectionisme bestaat uit twee hoofddimensies: perfectionistisch streven en perfectionistische bekommernissen. Perfectionistisch streven wordt geassocieerd met positieve aspecten van perfectionisme; perfectionistische bekommernissen met negatieve aspecten. Gezonde perfectionisten scoren hoog in perfectionistisch streven en laag in perfectionistische bekommernissen. Ongezonde perfectionisten scoren hoog in zowel streven als bekommernissen. Niet-perfectionisten vertonen een laag niveau van perfectionistisch streven. Naar aanleiding van onderzoek dat empirisch bewees dat perfectionisme (meer bepaald perfectionistisch streven) kon geassocieerd worden met positieve aspecten, betwistten zij het wijdverspreide geloof dat perfectionisme enkel schadelijk kan zijn. In feite vertoonden mensen met een hoog niveau aan perfectionistisch streven en laag niveau aan perfectionistische bekommernissen, meer zelfvertrouwen, empathie, academisch succes en sociale interactie. Dit type van perfectionist vertoonde ook minder psychologische en somatische problemen die gewoonlijk met perfectionisme geassocieerd worden, zoals depressie, angst en schadelijke hechtingspatronen.

Wat leren we hieruit?

Ten eerste: dat perfectionisme zowel positieve als negatieve aspecten heeft (wat we eigenlijk al wisten). Ten tweede: dat er mensen zijn die daar anders over denken. Had Sartre dan toch gelijk?

Interessante vaststelling is wel dat de mensen die maar één kant van perfectionisme zien, altijd negatief zijn. Hoe dan ook, een bepaald fenomeen langs verschillende kanten bekijken lijkt mij altijd beter dan een eenzijdige benadering. "Beter"…? Als in "dichter bij perfectie"…? Zou het kunnen dat je minstens een beetje perfectionist moet zijn om de positieve kant van perfectionisme te kunnen bevatten? Zou het kunnen dat daaruit volgt dat bestrijders van de perfectionisme-ziekte per definitie geen perfectionisten zijn?

Perfectionisme-coaching

Er zijn tegenwoordig heel wat perfectionisme-coaches. Voor de duidelijkheid: het gaat steevast om anti-perfectionisten, die vinden dat perfectionisme moet bestreden worden. Persoonlijk ken ik een perfectionisme-coach waarvan het huishouden… maar nee, dit gaat te ver.

Eén van de grote namen in het Vlaamse werkveld heeft een boek geschreven over perfectionisme (als je even zoekt op "perfectionisme-coach" kom je snel uit bij zijn instituut, dat bevrijding belooft); misschien moet ik zijn boek eens dissecteren. Hij stelt perfectionisme zonder meer gelijk aan bevestigingsdrang. En hij kan het behandelen. En zijn on-line marketing is in orde. De kassa is niet ver weg. Overigens, het gaat blijkbaar over de nood aan bevestiging, zoals in het filmpje op de website wordt uitgelegd, en dan is "bevestigingsdrang" een foutieve term. Een "drang" is de neiging om iets te doen, een "behoefte" is het verlangen om iets te krijgen. Bevestigingsdrang is dus de drang om zelf te bevestigen, wat dat ook moge betekenen… Maar een dergelijke analyse moet je van een perfectionisme-coach allicht niet verwachten.

Negatief perfectionisme overheerst

Ik ben er nog niet uit of de coachingsector in zijn huidige constitutie wel een positieve bijdrage levert aan het algemeen welzijn. Fenomenen als perfectionisme en burn-out worden door de sector gekaapt voor eigen gewin. Er wordt enkel gesproken over "perfectionisme", terwijl het duidelijk gaat over "negatief perfectionisme" (dat voor mijn part, het moet gezegd, mag bestreden worden). Een vlag-en-ladingprobleem van formaat, dat positief perfectionisme letterlijk en figuurlijk kleineert.

Artikelen zat over de negatieve gevolgen van "perfectionisme" (en fotootjes genoeg van het snijden van een gazon met een schaar…). Regelmatig zie je ook de term "perfectionisme" opduiken als synoniem voor "streven", en dan is het wel helemaal erg. Het begrip "positief perfectionisme" is anders wel gekend. Jobat maakt een vergelijking tussen intern en extern perfectionisme. Het komt erop neer dat extern gedreven perfectionisme ongezond is, en intern gedreven perfectionisme gezond. Het gewone onderscheid tussen negatief en positief? Ja, maar met de interessante toevoeging dat het positief is als het uit jezelf komt, en negatief als het door je omgeving wordt opgelegd (of die "we willen niks meer moeten" stroming zo positief is, is een andere vraag). Er zijn nog meer sites met dezelfde opvatting. Dezelfde pagina maakt, vreemd genoeg, daarnaast nog eens de vergelijking tussen positief en negatief perfectionisme, om vervolgens te stellen dat te hoge eisen die een perfectionist aan zichzelf stelt (intern gedreven?), negatief zijn. Helaas, niets is perfect. Je kan dan wel aannemen dat eisen aan jezelf ook extern opgelegd zijn om het plaatje weer doen te kloppen, maar zo wordt het wel een ijle redenering.

Die negatieve houding t.o.v. perfectionisme, m.a.w. de eenzijdige aandacht voor negatief perfectionisme, heerst niet alleen in de coachingsector, maar ook in managementkringen. Op een site als managementsite.nl vind je heel wat bijdragen van professionelen, met titels als "Waarom perfectionisme tot middelmatigheid leidt in organisaties", en "5 tips om je perfectionisme de baas te blijven" (met promotie voor de 80/20 regel; zie "partiële oplossing"). De reacties zijn dikwijls interessanter dan de teksten zelf.

Materie en geest

Als we intern of extern gedreven nu eens omdraaien, en perfectionisme bekijken als intern of extern gericht, dan komen we op het eerste gezicht al een eind verder. Ik kan perfectionisme intern richten op mijzelf; als dat te ver doorslaat krijg je dat negatieve perfectionisme dat de coaching sector zo leuk vindt. Of ik kan het toepassen op mijn leefwereld, maar dan enkel op de materiële wereld, en niet op de mensen erin (anders verval ik in het negatief extern gedreven perfectionisme). De behoefte aan een perfecte leefwereld is toch niet verkeerd?

Laten we even teruggaan naar Aristoteles' definitie van perfectie:
De oudste definitie van "perfectie", vrij precies en een onderscheid makend tussen de facetten van het concept, gaat terug tot Aristoteles. Hij onderscheidt drie betekenissen, of eerder drie aspecten van dezelfde betekenis, maar in elk geval drie verschillende concepten. Perfect is:
1 – wat compleet is, wat alle benodigde delen bevat;
2 – wat zo goed is dat er niets beters bestaat in zijn soort;
3 – wat zijn doel bereikt heeft.
Het eerste van deze concepten zit eigenlijk vervat in het tweede. Tussen die twee en het derde bestaat een dualiteit, door Thomas van Aquino beschreven in de Summa Theologica, waar hij een tweevoudige perfectie onderscheidt: (1) als een ding perfect is op zichzelf, en (2) als het perfect zijn doel dient.

Die praktische betekenis gaat ons verder helpen: perfect is wat perfect zijn doel dient. Als je van "iets" kan definiëren wat zijn doel is, dan kan je allicht ook bepalen of "iets" zijn doel dient, en dan ook in welke mate "iets" perfect is.

Van mensen is het alles behalve evident om een doel te bepalen. Als het gaat om hun functie of beroep kunnen we ons daar nog iets bij voorstellen, maar komen er sociale aspecten bij kijken, dan raken we op glad ijs. Een hamer waarvan de kop los zit is niet geschikt voor zijn doel, het inkloppen van nagels. Maar mensen waar een steekje los zit zijn even goed mens (of zoals ze in Zuid-Limburg zeggen: on wei sjilt niks?). Dit is ongetwijfeld een interessant gebied, maar in dit kader wil ik daar dus verder niet op ingaan. Voor mijn part mogen anti-perfectionistische coaches verder gaan met het perfectioneren (…) van individuen door hun interne perfectionisme te bedwingen. Geef mij maar objecten, processen en systemen.

Een administratief proces dat verkeerd loopt, zoals deze week de verzending van een interne nota van en door de FOD Financiën naar alle tax-on-web gebruikers, is een onmiskenbaar voorbeeld van imperfectie, dat zal niemand willen weerleggen. Dat proces was duidelijk niet perfect. Het gebrek aan perfectie in objecten, processen en systemen ligt aan de basis van alle kleine en grote rampen; zie ook het boek Human Error van James Reason, waarin een verschuiving geschetst wordt van het veiligheidsdenken: van betrouwbaarheid van onderdelen, over het effect van menselijke fouten (waarbij de imperfectie van de mens als een vast gegeven beschouwd wordt), naar inherente systeemfouten (!).

Basale fouten

Er is hier weer sprake van een gebrekkige aspectscheiding. Perfectionisme heeft verschillende aspecten, vooral in het voorwerp waarop het wordt toegepast, en die aspecten op een hoopje gooien creëert zoals gewoonlijk vlag-en-ladingproblemen.

De coach die "perfectionisme" bestrijdt, bedoelt enkel "negatief intern gericht perfectionisme". Dat is gebrekkige aspectscheiding (er is immers ook nog het positief intern gericht perfectionisme, en het positief en negatief extern gericht perfectionisme). Daaruit volgt een vlag-en-ladingprobleem, als meerdere mensen vervolgens gaan geloven dat alle soorten perfectionisme moeten bestreden worden.

Positief en negatief perfectionisme

Met intern gericht perfectionisme houd ik mij dus (voorlopig?) niet bezig. Met extern gericht perfectionisme des te meer. Er is niets zo effectief als een perfect object, proces of systeem, vandaar de interesse.

"Perfectie is de vijand van het goede" hoor je regelmatig. Maar ook het omgekeerde "het goede is de vijand van het beste" vind je even dikwijls terug. Als perfectionisme doorslaat wordt het negatief. Je kan perfectie té ver doordrijven, en té is nooit goed, behalve in tevreden en tegoei (da's ook Limburgs).

En toch is het niet zo moeilijk; het heeft weer alles te maken met het doel. Wat zijn doel perfect dient, is perfect (en als het doel OK is, dan is het perfectionisme dat ook). Wat zijn doel niet perfect dient is voor verbetering vatbaar. Met perfectionisme dat een object, proces of systeem perfect wil maken is niks mis, behalve dat de wereld er te weinig van heeft. Een betere aspectscheiding kan er misschien voor zorgen dat positief perfectionisme meer gewaardeerd wordt.