Smartphoneverbod

Soms denk ik dat de smartphone het begin heeft ingeluid van het einde van de beschaving, omwille van alle nadelige effecten daarvan, zoals het opdringen van allerlei schadelijke en onschadelijke berichten via asociale media die de techsector verrijken en de maatschappij verzieken. Zeker bij de jeugd heeft dat rampzalige gevolgen. Smartphones zijn gemeengoed geworden sinds de iPhone in 2007, en sinds 2009 worden hier en daar maatregelen genomen tegen problematisch gebruik; zie Wikipedia: Mobile phone use in schools en Problematic smartphone use. De laatste jaren lijkt de reactie in een stroomversnelling te komen. Meer en meer regeringen, nationale en regionale, nemen maatregelen. De Vlaamse overheid verbiedt het gebruik van zgn. "slimme apparaten" op alle basis- en secundaire scholen vanaf 01-09-2025. Tenzij de één of andere 'belangengroep' er nog in slaagt om daar tegen volgend schooljaar iets van af te knagen uiteraard. Hopelijk is het been van Zuhal Demir stijf genoeg.

De doelen van het verbod:

• De focus, concentratie en schoolprestaties bevorderen tijdens de lessen
• Het welbevinden van leerlingen en het sociaal klimaat op school versterken
• De privacy van medeleerlingen en leerkrachten beschermen door het risico te verkleinen op het onterecht maken en verspreiden van beelden en filmpjes
• De sociale druk bij ouders en leerlingen wegnemen om telkens (de nieuwste) toestellen aan te kopen en zo de gelijke kansen te bevorderen

Moet er nog zand zijn? Ik analyseer enkele berichten uit de pers:

• Zijn leerlingen echt beter af zonder GSM? Dit zegt de wetenschap – Een artikel in De Standaard, naar aanleiding van het verbod, uitgebreid met mijn eigen bronnenonderzoek.
• Het smartphoneverbod is een keerpunt – Een apocalyptische opinie van De Technocraat.
• Expert Lieven De Marez: "De afleiding van smartphones wordt gigantisch onderschat" – De mening van een expert communicatiewetenschappen.

Tussendoor geef ik de hoofdzaken mee van enkele gerelateerde artikelen.

---

Zijn leerlingen echt beter af zonder gsm? Dit zegt de wetenschap

Leidt een smartphoneverbod tot hogere punten en minder cyberpesten? Het klinkt logisch, maar de wetenschappelijke studies zijn niet zo eensluidend. "Er is weinig tot geen overtuigend bewijs."

Dries De Smet, 27 december 2024

(1) Dries De Smet is wetenschapsjournalist bij De Standaard, en was vijf jaar coördinator van de Vlaamse Jeugdraad. De inleiding laat uitschijnen dat hij geen fan is van het verbod. (2) Moeten we altijd een oordeel hebben van "de wetenschap" vooraleer we iets beslissen? Of krijgt gezond verstand ook eens een kans?

Vanaf volgend schooljaar (september 2025) is de smartphone taboe (is het gebruik van smartphones in de school verboden; da's niet hetzelfde) voor leerlingen tot en met het vierde jaar secundair onderwijs. Het mobieltje wordt niet alleen uit de klas gebannen, maar ook uit de gangen en van de speelplaats. "Gewoon gezond verstand", vond minister van Onderwijs Zuhal Demir (N-VA). Interessante stelling. Kom ik nog op terug. "Dit zal de concentratie, de schoolresultaten en het welbevinden van de leerlingen verbeteren." Woordvoerder Lorenzo Terrière somt meerdere studies op die een verbod rechtvaardigen. "We hebben echt wel ons huiswerk gedaan." (1) Daar moet je niet eens huiswerk voor maken; je ziet de gevaren voortdurend om je heen. Maar voor de politiek is dat allicht niet voldoende. En een beetje managerialisme speelt ook altijd mee; zonder cijfers betrouwen we blijkbaar niets meer. (2) Toch jammer dat bij zo'n uitspraak de bronnen niet vermeld worden. (3) In feite gaat het niet om de smartphone zelf, maar om de schadelijke apps die erop draaien; dat verschil wordt te gemakkelijk genegeerd.
Enkele buitenlandse bronnen:

• 18-11-2022 The Impact of Smartphone Use on Course Comprehension and Psychological Well-Being in the College Classroom – (USA National Library of Medicine) Uit de samenvatting: "De resultaten gaven aan dat studenten van wie de smartphones fysiek werden verwijderd tijdens de les, een hoger niveau van cursusbegrip hadden, minder angstig waren en een hoger niveau van mindfulness hadden dan de controlegroep. Dit onderzoek geeft een uitgebreid beeld van de invloed van smartphonegebruik op het psychologisch welzijn van leerlingen in de klas" (die het bij het opgroeien al moeilijk genoeg hebben!).
• 09-2024 What the Science Says: Smartphones in Schools – (Boston Children's Hospital, MA, USA). Dit artikel geeft een genuanceerde kijk op de problematiek, maar zegt evengoed: "Hoewel er meer diepgaand en genuanceerd onderzoek nodig is om de meest effectieve praktijken te bepalen voor de effecten die opvoeders en gezinnen willen zien (ze bedoelen dat een verbod op smartphones alleen niet volstaat), is het tijdperk van het verbod op schooltelefoons aangebroken". Inclusief een resem nuttige tips en referenties.
• 05-08-2024 Studies on the impact of cellphones on academics – (NY State, USA) Een lijst van 23 referenties naar kritische studies van de effecten, ook op academisch niveau, van 2011 (!) tot nu. Schrikbarend. Bij elke referentie wordt een korte inhoud gegeven in één of twee regels; handig voor een snelle blik.
  
• 23-02-2025 Ringing the changes with a smart policy on mobile phones – (UK) ('ring' in de betekenis van 'inluiden') Een recent artikel in de Times (UK) over de toestand in Schotland. Het staat achter een betaalmuur, maar dit is de vertaalde inleiding:
  "Is het gedaan met de schermtijd op Schotse scholen? Vorig jaar (2024 dus) vertelde Jenny Gilruth, de minister van Onderwijs, aan schoolhoofden dat ze steun zouden krijgen van de overheid om een verbod op mobiele telefoons in te voeren, wat ertoe zou kunnen leiden dat leerlingen hun apparaten voor de les en zelfs tijdens schoolreisjes moeten inleveren. Dit was welkom nieuws voor veel leerkrachten, die mobiele telefoons in verband brengen met allerlei problemen, zoals een verminderde aandachtsspanne, spieken bij toetsen, het filmen van gevallen van pesten, en geestelijke gezondheidsproblemen als gevolg van ongecontroleerde toegang tot sociale media".

De nieuwe maatregelen van de Vlaamse minister van onderwijs zijn dus geen verrassing, gezien de periode waarin deze artikelen zijn verschenen; ze gaat in feite mee met de tegenstroom, tegen de nadelige gevolgen van technologische ontwikkelingen in.

Lees ook: Hoe Zuhal Demir onverwacht doorduwde met het smartphoneverbod in het middelbaar – DS 12-2024, Simon Andries & Jeroen Struys – Demir's voorganger Weyts, de vader van de Digisprong, was geen voorstander van dit uitgebreid verbod, en weerde dat als onderhandelaar uit de regeringsverklaring; in die zin was het verbod wel onverwacht. Demir beroept zich op voortschrijdend inzicht, dat zich blijkbaar ook manifesteerde bij de regeringspartners. De koepels betreuren het "gebrek aan overleg" (voelen zich gepakt), en argumenteren dat 88% van de leerlingen tegen een totaalverbod is. Duhu?! Als de leerlingen hier zeggenschap zouden krijgen, wat zijn dan in feite de verantwoordelijkheden van de koepels nog? En in hoever moeten we toelaten dat de techsector via een minister een thuismatch speelt op het onderwijsveld?

Klopt dat? Altijd interessant, die vraag. Worden de gunstige effecten van een verbod breed gevonden in wetenschappelijk onderzoek? Blijkbaar wel, als je ver genoeg zoekt. Een Spaanse studie uit 2021, waarnaar Demir ook verwijst, doet het beste verhopen. De regio's Galicië en Castilië-La Mancha voerden tien jaar geleden een smartphoneverbod in lagere en secundaire scholen in. Toen de nationale Spaanse regering in Madrid onlangs een verbod afkondigde, volgens een artikel in La República, gaf de Galicische regionale regering een schampere reactie die verwees naar hun verbod in 2015, terwijl ze recent zelf nog verscherpte maatregelen nam. Amper drie jaar later scoorden 15-jarige leerlingen uit Galicië 10 en 12 punten beter in de internationale Pisa-tests voor wiskunde en wetenschappen. Die vooruitgang is het equivalent van ruim een half jaar extra onderwijs. (Voor Castilië was het effect minder duidelijk.)

Ik vond een Spaanse studie uit 2021, maar bij gebrek aan details weet ik niet of dat de bedoelde studie is. Vermoedelijk niet, gezien het ontbreken van verwijzingen naar Galicië of naar de PISA-test, ook al werkt één van de auteurs voor de universiteit van Santiago de Compostela, in Galicië. Het gaat om een studie van Unicef (wel een degelijke bron, denk ik): IMPACTO DE LA TECNOLOGÍA EN LA ADOLESCENCIA. Relaciones, Riesgos y Oportunidades (Spaans is toch simpel?). De studie geeft de volgende 10 conclusies, die meteen een overzicht geven van de problematiek:
1 – Technologie maakt ongetwijfeld deel uit van het leven van adolescenten, die op grote schaal gebruik maken van het internet, sociale netwerken en talloze toepassingen, in veel gevallen intensief, wat hun dagelijks leven en persoonlijke ontwikkeling ernstig kan verstoren. Geldt eigenlijk ook voor volwassenen.
2 – Het gebruik van schermen is een onmisbare transcendentale bijdrage voor adolescenten, zowel sociaal als emotioneel. Het helpt hen om vrienden te maken, zich niet eenzaam te voelen en vreugde, plezier, steun, begrip en emotioneel welzijn te vinden via het net, een bron van genegenheid en ervaringen waarin positieve emoties overheersen en zonder welke het moeilijk zou lijken om vandaag de dag te leven. Hier wordt weliswaar verzuimd het onderscheid te maken tussen de hardware (het scherm) en de apps (asociale media). Deze gebrekkige aspectscheiding duikt regelmatig op in dit artikel. En als we emotioneel welzijn ook al via het net moeten vinden, worden we stilaan cyborgs. Onthoud dat alles via het internet kan gemanipuleerd zijn of worden.
3 – Het is echter duidelijk geworden dat het geglobaliseerde gebruik van het internet een aantal risico's met zich meebrengt die niet genegeerd mogen worden. Er zijn zorgwekkende cijfers geregistreerd over sexting, contact met vreemden en mogelijke gevallen van kinderlokkerij, evenals toegang tot pornografische inhoud. Hier is "het internet" een te ruime omschrijving voor de eigenlijke boosdoener, nl. asociale media (vlag-en-ladingprobleem op basis van gebrekkige aspectscheiding).
4 – In tegenstelling tot de bovenstaande gegevens is het opvallend hoe weinig toezicht lijkt te worden gehouden door moeders en vaders, die zich niet volledig bewust zijn van hun rol als rolmodel in het gebruik van schermen, van de noodzaak van begeleiding en van het instellen van een goede digitale hygiëne in huis. Maar dat zal de techsector worst wezen; die ouders worden bovendien ook zelf gegijzeld.
5 – Hoewel problematisch internetgebruik (PIU) door de WHO nog niet als verslaving wordt beschouwd, wordt het wel een probleem voor de volksgezondheid. Ook hier weer die gebrekkige aspectscheiding: problematisch internetgebruik of sociale-mediagebruik?
6 – Het gebruik van videospellen is een van de belangrijkste vrijetijdskanalen, met belangrijke gevolgen voor de gezondheid en het samenleven. Veel adolescenten maken mogelijk intensief en zonder toezicht gebruik van videospellen (of porno) die niet worden aanbevolen voor hun leeftijd.
7 – Meer dan 70.000 middelbare scholieren (in Spanje) zijn begonnen met gokken of online geld spelen, wat het risico op het ontwikkelen van pathologisch gokken op de middellange termijn verhoogt. De sociale aard van gokken en de vaste overtuiging dat het mogelijk is om geld te verdienen door online te spelen, zijn de twee belangrijkste overtuigingen die moeten worden ontkracht.
8 – De strijd tegen pesten en cyberpesten moet een prioriteit zijn. De vastgestelde slachtoffercijfers (die aanzienlijk hoger liggen dan de cijfers in de officiële statistieken) wijzen hierop. Een zorgvuldige analyse van de gegevens kan, naast het doorbreken van enkele mythes, nuttig zijn voor het ontwerpen van nieuw preventiebeleid. De pest van managerialisme: de problemen zijn zichtbaar, maar zonder een "zorgvuldige analyse" durven we niks meer beslissen.
9 – Hoewel het niet mogelijk is om causale verbanden vast te stellen, suggereren de gegevens een nauw verband tussen nieuwe vormen van verslaving of problematisch gebruik van technologie en geestelijke gezondheid, met hogere percentages bijbehorende depressies en een lager emotioneel welzijn. Zie de volgende paragraaf.
10 – Online onderwijs is niet meer weg te denken en vormt een nieuwe uitdaging, niet alleen op technologisch niveau, maar ook op didactisch en vitaal niveau als we willen dat het een effectief leermiddel is. De negatieve effecten verstoren de positieve.

Deze conclusies zijn uit het Spaans vertaald met een AI-tool. Een goede raad daarbij: wees voorzichtig, en kijk alles twee keer na, desnoods via een partiële vertaling naar het Engels. In punt 9 staat 'suggereren', maar de originele tekst zegt 'permiten constatar'; je moet niet eens Spaans kennen om het verschil te zien. Maar net dat verschil geeft een zicht op een reeds langer broeiend onderliggend probleem bij de benadering van maatschappelijke vraagstukken: ook zonder het vaststellen van causale verbanden kunnen we constateren (!) dat problemen ontstaan bij het gebruik van technologie door kinderen en adolescenten. Zoals Demir het zegt: "gewoon gezond verstand". Maar al te dikwijls wordt dat genegeerd, en vervangen door de managerialistische benadering van "wetenschappelijk onderzoek". De techsector ondersteunt dat uiteraard graag, met alle mogelijke technische hulpmiddelen (en met pro-technologie-onderzoeken), zodat het gezond verstand wordt uitgeschakeld. Dat die vertaalfout wordt gemaakt door een AI-tool, maakt het nog extra bedenkelijk…

Maar een grootschalig onderzoek uit Zweden (vermoedelijk deze bron), bij ruim 16.000 leerlingen, toonde dat de resultaten op een nationale wiskundetoets voor 15- en 16-jarigen helemaal niet beter waren in scholen met een smartphoneverbod. De enige uitzondering geldt voor kinderen uit een zwakker sociaal-economisch milieu: zij scoren bij een verbod wel beter en slagen vaker voor de test. Een onderzoeker is ook maar een mens, en is dus in zekere mate geneigd een bevestiging te zoeken voor zijn eigen opinie; dat kan een onderzoek kleuren (of dit blogartikel…). Daarnaast moet je meestal diep graven in een rapport om te weten hoe een onderzoek precies is gevoerd, en of het dan wel vergelijkbaar is met andere onderzoeken. De samenvatting van een rapport geeft maar een partieel resultaat, maar wordt wel gemakkelijk gebruikt om verdere redeneringen op te bouwen. Dit draagt niet bij aan de betrouwbaarheid van artikels die verwijzen naar onderzoeken zonder bronvermelding, want die zijn niet verifieerbaar.

Ook voor cyberpesten en mentaal welzijn gaat het wetenschappelijke bewijs de twee kanten op. Er zijn studies, zoals die uit Spanje, die tonen dat een verbod cyberpesten indijkt. Nogal wiedes. Een studie uit de VS stelt vast dat leerlingen na zo'n verbod socialer zijn, beter samen­werken en gelukkiger zijn. Eén? Dat zijn er allicht meerdere. Zie de hoger aangehaalde Studies on the impact of cellphones on academics. Maar twee Amerikaanse studies tonen ook dat leerlingen angstiger zijn als ze geen toegang hebben tot hun mobieltje. Weer zo'n referentieloze verklaring. Een dergelijke verlatingsangst kan je uiteraard verwachten na het invoeren van een verbod; dat zijn ontwenningsverschijnselen. Zie bv. The effect of smartphones on anxiety: An attachment issue or fear of missing out?, een studie die de oorzaken van die angst onderzoekt, en constateert dat zowel hechting als FOMO een rol spelen. 'Hechting' gaat over gewoontevorming (je kaal voelen zonder smartphone); 'FOMO' (of Fear Of Missing Out) is de angst om iets te missen, die in principe niet toestelgebonden is, maar wel nauw samenhangt met de reflex om op elk binnenkomend signaal te reageren. Een Noorse studie laat zien dat een verbod geen invloed heeft op het mentale welzijn van jongens, maar dat van meisjes wel verbetert. Welke studie, in welke omstandigheden getest, …? Ook het aantal gevallen van cyberpesten vermindert. Opnieuw: nogal logisch. Als je messen weert op school heb je ook geen steekincidenten.

Tijdrovende patronen

Wat leert dat tegengestelde bewijs ons? "Er is weinig tot geen overtuigend bewijs dat een one-size-fits-all verbod in scholen resulteerde in verbeterde schoolresultaten, een betere mentale gezondheid en dat het cyberpesten verminderde", concludeert een Australische overzichtsstudie van eerder dit jaar. Daarom verkiezen de auteurs betere begeleiding boven een regelrecht verbod. Ook hier geen bronverwijzing. In Australië leven ook andere meningen. Een artikel in de Australische krant The Advertiser wordt aangeprezen met "Twee jaar later laten nieuwe gegevens opzienbarende resultaten zien die het besluit van de regering om mobiele telefoons op scholen te verbieden, kracht bijzetten" (jammer genoeg gevolgd door "Abonneren voor het volledige verhaal"; waarom moet dergelijk nieuws altijd geld opbrengen?). Andere Australische overzichtsstudies vind je hier en hier, beide met nuancerende resultaten. Niettemin is het wel net Australië dat einde 2025 een verbod invoert op sociale media (!!) voor jongeren; zie de uitleg van Unicef. Een Duitse overzichtsstudie concludeert dat een verbod een merkbaar, maar bescheiden effect heeft, en is eerder wel vóór een verbod. (1) Ik heb na het raadplegen van diverse bronnen de indruk dat zgn. overzichtsstudies (studies die gebaseerd zijn op andere studies), allemaal tot eenzelfde 'gemiddelde' (en dus eerder waardeloze) conclusie komen: een verbod is positief voor het sociaal welzijn, maar het (gemeten) effect op leerresultaten is beperkt, en een verbod gaat best samen met het aanleren van verantwoord gebruik. (2) Eens te meer hebben we geen bronverwijzing. Het zou om deze studie kunnen gaan, waarvan hier een bespreking door de Südwestrundfunk (een soort VRT NWS), die meteen een hoop interessante dingen zegt (vertaald):
– Smartphones op scholen zijn een controversieel onderwerp: aan de ene kant is men bang dat ze de leeromgeving verstoren en de concentratie verminderen, terwijl aan de andere kant de noodzaak wordt benadrukt om digitale vaardigheden in het dagelijkse schoolleven te bevorderen. Opnieuw die basale fout: gebrekkige aspectscheiding! Alle eigenschappen van smartphones en hun ecosysteem (zoals sociale media) worden op een hoop gegooid. Het scheiden van de positieve en de negatieve aspecten is noodzakelijk om andere maatregelen dan een verbod te kunnen nemen. Maar de techsector is zo sterk in het binden van gebruikers dat een verbod de gemakkelijkste, misschien wel de enige oplossing lijkt. Merk op dat de negatieve effecten steeds het gevolg zijn van het opdringen van informatie, zonder expliciet vragen, m.a.w. van 'pushen'. De wereld gaat kapot aan pushen.
– Individuele scholen kunnen individuele regels vastleggen in hun huisregels. Hier schuilt een adder onder het gras. Individuele scholen hebben specifieke bezorgdheden, zoals hun aantrekkingskracht op de ouders in de omgeving. Naarmate die ouders zelf verslaafd zijn aan sociale media, of hun kinderen daarmee bezig laten (of stil houden), zullen ze niet geneigd zijn hun kinderen naar een school met een verbod te laten gaan. Omgekeerd zullen individuele scholen daarom nooit geneigd zijn een verbod in te stellen dat hun aantal leerlingen dreigt te verminderen; dat zal dus van de overheid moeten komen.
– Smartphones zijn in verschillende landen al verboden op scholen. Sinds 2024 bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk en Nederland. In Frankrijk en Italië zijn mobiele telefoons al enige tijd verboden op scholen. In Duitsland wordt de roep om een verbod op smartphones op scholen weer luider na de daling van de prestaties van leerlingen in het PISA-onderzoek van 2022 (!!). De Vlaamse overheid gaat met de tegenstroom mee. Inderdaad een kwestie van gezond verstand, hoewel je dat langs verschillende kanten kan bekijken: geconstateerde (!) problemen aanpakken, of meegaan met een internationale stroming.
– De onderzoekers uit Augsburg vergeleken vijf onderzoeken uit Noorwegen, Spanje, Tsjechië, Engeland en Zweden. Ze kwamen allemaal tot dezelfde conclusie: een smartphoneverbod heeft meetbaar positieve effecten, vooral op het sociale welzijn. Denk aan de gebrekkige aspectscheiding: de grootste problemen doen zich voor met asociale media.
– Aangezien het sociale klimaat cruciaal is voor succesvol leren en lesgeven, kan worden aangenomen dat deze positieve effecten ook op de lange termijn kunnen worden versterkt. Een smartphoneverbod heeft ook een effect op de leerprestaties van leerlingen. M.a.w. ook als dat niet direct wordt bewezen door dalende PISA-resultaten.
– De twee wetenschappers uit Augsburg melden dat dit ook wordt bevestigd door de ervaringen van veel leerkrachten. Een smartphone die duidelijk zichtbaar op tafel ligt, beperkt de concentratie en daarmee het leerproces. De overname van verantwoordelijkheden van leerkrachten door (alweer!) de techsector, via gedigitaliseerde leermethoden, doet geen goed aan hun invloed op de sociale omgeving en leeromgeving in en buiten de klas.
– Smartphones verslechteren ook het sociale klimaat op school (los van de leeromgeving). Bijvoorbeeld door cyberpesten. Een smartphoneverbod zou daarom ook moeten helpen om van school een veilige plek te maken – vooral voor jongere leerlingen. De jongsten zijn inderdaad het meest kwetsbaar, maar de gevaren gelden voor elke leeftijd, ook voor volwassenen. Moeten we dan ook geen verbod opleggen in professionele contexten?

Dat de studies niet allemaal in dezelfde richting wijzen (voor elke mening vind je wel een verdediger; ik heb anders wel de  indruk dat het overwicht van de kritische meningen groot genoeg is), is voor professor communicatiewetenschappen Lieven De Marez (UGent) geen reden om niet in te grijpen. "We kunnen ons niet blijven wegstoppen achter studies die niet het gewenste effect hebben. Het is zoals met de klimaatverandering. Daar wijzen ook niet alle studies in dezelfde richting, terwijl iedereen voelt dat er wel iets verandert. Als we nu wachten, zullen we over enkele jaren vaststellen dat leerlingen nóg meer tijd besteden aan schermen. Dat is allemaal tijd die ze nergens anders aan spenderen. Die tijdrovende patronen zijn moeilijk af te leren." Tijd om terug te komen op die stelling van Demir: "gewoon gezond verstand". Ik denk dat de vergelijking met klimaatverandering aardig klopt. Als er krachten zijn die smartphones willen toelaten in scholen, zullen er ook studies zijn die de nadelen minimaliseren en de voordelen uitvergroten (maar die veranderen niets aan de gevaren van asociale media). Als neoliberale krachten veel geld willen verdienen ten koste van de natuur, zullen er ook studies zijn die economische groei promoten en klimaatverandering negeren (maar die veranderen niets aan de toename van klimaatproblemen); zie ook de boekbespreking van Minder is meer. Maar de bevolking constateert (!) wel wat er gebeurt, en verwacht beschermende maatregelen en gezond verstand (!) van de overheid. Misschien gaan de Amerikaanse libertariërs onder Trump wel zó ver met de ondermijning van de overheid dat zijn kiezers wakker worden… Zie ook Over gevaarlijke ideeën gesproken.

Lees ook: Ouders en leerkrachten reageren opgelucht op smartphoneverbod: "Hier hebben mijn collega's en ik lang op gewacht" – DS 12-2024, Nathalie Carpentier – Veel positieve reacties op het smartphoneverbod. Een moeder zegt: "Mijn twee zonen hebben ADHD, gsm's zijn een bijkomende aanslag op hun aandacht" (dan vraag ik mij gelijk af waar die ADHD vandaan komt). Verder veel reacties van ouders en leerkrachten, die de problematiek goed beschrijven, en die nopen om gezond verstand te gebruiken en grenzen te stellen. Omdat ouders niet zijn opgewassen tegen de techsector is dat net de taak van de overheid. Dank u, minister Demir. Ook interessant zijn die paar kritische reacties die de complexiteit van het dossier verwoorden: "Het is te vroeg om de impact te kennen (van het verbod), maar het vermindert de drang naar sociale media wel" en "Een smartphone biedt ook veel voordelen". Ik herhaal een opmerking van hierboven: "het scheiden van de positieve en de negatieve aspecten is noodzakelijk om andere maatregelen dan een verbod te kunnen nemen, maar de techsector is zo sterk in het binden van gebruikers dat een verbod de gemakkelijkste, misschien wel de enige oplossing lijkt". Smartphones zijn op zich niet het probleem, asociale media wel; zie ook Asociale media. Voor een bredere kritiek op digitalisering algemeen, zie Homo Digitalis.

Eén van de terugkerende problemen van de onderzoeken is dat het moeilijk is om te achterhalen hoe sterk het verbod nageleefd wordt. Een Oeso-studie liet zien dat één derde van de leerlingen ondanks een verbod toch stiekem op zijn smartphone kijkt tijdens de lessen. Zelfs een telefoontas helpt niet altijd; zie achteraan in het filmpje in dit artikel. Dat stelde De Marez ook vast. Hij installeerde log-software op de smartphones van leerlingen. De klassieke technologische oplossing, die het nog erger maakt, want die geeft steevast bijkomende problemen. De eenvoudige oplossing: smartphones in de locker. "Bij de fractie van leerlingen die zich vrijwillig laten loggen (toename van ongelijkheid; ook dát nog), zien we ook honderden voorbeelden van afleiding, waarbij geshopt (huh?), ge­gamed of gesnapchat wordt tijdens de les. Ik zie de staart van Lucifer tussen de schoolbanken. En dan zijn het alleen maar de brave leerlingen die de software toelaten. Scholen schrikken hoe ze systematisch onderschatten hoeveel leerlingen afgeleid zijn door de smartphone. Alleen als de smartphone in de locker moet, registreren we blanco momenten." Voila. Hier zit misschien een opportuniteit voor een handige zakenman om iets beters te verzinnen dan de telefoontas.

Prefrontale kwab

Ook professor onderwijspsychologie Paul Kirschner (Open Universiteit, Thomas More)(Nederlandse Amerikaan) is sterk gewonnen voor een smartphoneverbod. "Er zijn misschien wel studies die tonen dat er geen effect is, maar ik kom ze niet vaak tegen (voilà; de kritische hebben de bovenhand). Het is eenvoudig (gezond verstand; daar heb je geen studies voor nodig): leren is een kwestie van goed opletten, zowel tijdens de les als bij het studeren thuis. Moet er nog zand zijn? We weten al sinds 1885 (van Hermann Ebbinghaus) dat mensen niet kunnen multitasken. Mensen kunnen geen twee informatieverwerkende processen tegelijk uitvoeren."

De geciteerde overzichtsstudies beperken zich tot de effecten in het secundair onderwijs. Maar veel onder­zoek is gebeurd bij studenten uit het hoger onderwijs. "Je mag er vrij zeker van zijn dat je dat onderzoek mag doortrekken naar leerlingen uit het secundair onderwijs", betoogt Kirschner. "Studenten zijn ouder en hebben dus een beter ontwikkelde prefrontale kwab. Leerlingen hebben minder impulscontrole." Hij bedoelt dat problemen bij studenten zich nog sterker zullen voordoen bij leerlingen.

Leerkrachten staan nu vaak machteloos in hun strijd tegen de smartphone. "Ze willen hem wel verbieden, maar ze hebben die bevoegdheid niet of hun schoolhoofd vindt het niet belangrijk (of wil geen ouders afstoten!). Met een verbod hebben ze wel een stok achter de deur (voet tussen de deur)", zegt Kirschner.

Hij pleitte er ook in Nederland voor om zo'n verbod in te voeren. "Maar hier wordt dat gezien als betutteling, en raken ze niet verder dan een dringend advies. Jullie hebben een krachtigere onderwijsminister die durft doorpakken." Dank u, minister Demir. Hoewel er ook in Nederland al maatregelen genomen werden… Dat Demir van plan is door te pakken met dat gezond verstand blijkt ook uit een interview in Trends, waarin ze zegt: "Het mag eindelijk eens vooruitgaan. We hebben twintig jaar verspeeld. Het is gedaan met wachten op rapporten en aanbevelingen". Moest er nu nog zand zijn?

Correctie (27/12). Een eerdere versie stelde dat een smartphoneverbod in Noorwegen geen effect had op het mentale welzijn. Dat klopt voor alle leerlingen samen, maar voor meisjes is er wel een positief effect.

Lees ook: Efficiënt studeren doe je zo: "Herlezen geeft je het verkeerde idee dat je de inhoud hebt geleerd" – DS december 2023, Maxie Eckert – Dit gaat vooral over studeermethoden; "smartphone wegleggen" is één van de vele tips.

Lees ook: "Smartphones verzwakken ons brein, maar maken niets kapot" – DS december 2023, Jef Poppelmonde – Veel aan het woord is neuropsychiater Theo Compernolle, die al sinds 2006 boeken schrijft over de invloed van stress op het brein; zie ook Van brokkelbrein naar focus uit 2021, specifiek voor de schoolcontext. In elk geval een bevestiging van de problematiek.

---

Het smartphoneverbod is een keerpunt

Het gebeurt niet vaak dat we de opmars van technologie in ons leven een halt toeroepen. En nog minder vaak dat we die opmars omkeren. Waarom was 2024 zo'n keerpunt?

Dominique Deckmyn, De Standaard, 28 december 2024

Dominique Deckmyn verzorgt de rubriek "De technocraat" in De Standaard; misschien zegt dat al genoeg. Maar omdat hij ook al eens kritisch durft zijn t.o.v. de techsector, ben ik benieuwd welke interessante ideeën hij heeft over het smartphoneverbod.

Smartphones zijn in 2024 niet veranderd. Sociale media ook niet. Maar onze perceptie ervan wel. Da's misschien positief? Wie had begin 2024 voorspeld dat het jaar zou eindigen met Australië dat sociale media verbiedt onder de 16, en een minister die smartphones bant uit Vlaamse scholen? Heel wat mensen waren klaar voor dergelijke ingrepen, en politici voelden dat aan. Over Australië, zie berichten van de NOS (NL) en de Australische krant Associated Press (AU); over een verbod op sociale media, zie de Hogeschool van Amsterdam (NL).

Het smartphoneverbod op school maakt leerkrachten het leven gemakkelijker. Er was nooit een goede reden om smartphones binnen de schoolmuren toe te laten. Zegt de technocraat? Interessant… Maar er was intussen wel een forse ingreep nodig om ze er weer buiten te krijgen. Dat de logische maatregel zonder noemenswaardig overleg wordt doorgeduwd, is wellicht politiek opportunisme. Maar hij vindt de maatregel wel logisch? Waarom dan een sneer naar de politiek? Misschien omdat logica en de techsector niet bepaald samengaan? Het veroorzaakt wat extra opschudding, genereert dus meer aandacht voor minister Zuhal Demir (N-VA), die scoort bij opgeluchte ouders. Beetje laag. En de vage verwachting dat jongeren hierdoor plots gelukkiger zullen zijn, meer zullen sporten, elkaar minder zullen pesten? Beetje overdreven. Daar zou ik niet te hard op rekenen. Ge gaat verbaasd zijn, man.

Video | Hoe verslaafd zijn jongeren van middelbare school in Borgerhout aan hun smartphone? Je kan het filmpje bekijken in het bronartikel. Gespiekt: leerkrachten zien verslaving, sommige jongeren zijn ziende blind daarvoor.

De maatregelen tonen aan dat we onze groeiende afhankelijkheid van smartphones als een maatschappelijk probleem zijn gaan zien. Waarom heeft dat 15 jaar geduurd? Goeie vraag! Een keerpunt was zeker (?) de verschijning in maart (juni 2024, volgens de uitgever) van het boek Generatie angststoornis van Jonathan Haidt. De minzame en gedreven Haidt was met zijn boek te gast op haast elke podcast die ik beluister. Zou dat? Hij bewees eigenlijk wat Donald Trump enkele maanden later bevestigde: wat voor krachtig kanaal podcasts geworden zijn voor de verspreiding van ideeën. Zou de technocraat nu echt die podcast willen aanduiden als reden voor een ommekeer? Beetje klein, dan.

Lees ook: Een smartphone voor jongeren, is dat wel slim? "Onze kinderen worden vermarkt" – DS juni 2024, Nathalie Carpentier – Over het boek Generatie angststoornis van Haidt, met enkele rake probleembeschrijvingen: "ouders zien hun kinderen afglijden naar een virtuele wereld, en hebben moeite om hen terug te halen", en "de techindustrie heeft de levens van kinderen getransformeerd". Tegenreacties op het boek getuigen van de neiging om het gezond verstand uit te schakelen en alles kapot te analyseren. Carpentier geeft een evenwichtig overzicht van de opinies pro en contra, zoals we van haar gewend zijn (tip: zoek in deze blog op Carpentier).

Wat Haidt beweert – dat tieners er psychologisch veel slechter aan toe zijn dan enkele jaren geleden en dat de smartphone daarvoor verantwoordelijk is – is nochtans niet waar. Nuance: weinig grote, deugdelijke studies wijzen in die richting en heel wat onderzoek spreekt het eerder tegen. Zie de eerste bespreking hierboven; misschien moet de technocraat dat ook eens doen. Maar in 2024 waren mensen toe aan simpele, snelle, drastische oplossingen voor complexe en jarenlang gegroeide maatschappelijke problemen. Waarom in 2024? Trump-effect? Extra aantrekkelijk aan de maatregelen: wijzelf hoeven ons gedrag niet aan te passen. Nee, gewoon de kinderen hun toestel afnemen, en klaar! Helemaal klein.

Het wetenschappelijke excuus daarvoor (nu zelfs bekrompen): de prefrontale cortex. Bij kinderen is die nog niet ontwikkeld. Bij ons wel, dus wij kunnen lekker blijven appen, toch? En onze medemensen negeren op de trein, op straat, in de wachtzaal en eigenlijk overal. Ge hebt een punt, man! Opdoeken, die handel! Nochtans hebben de meeste mensen die daar naar hun schermpje staren (en ik ben vaak genoeg een van hen) hun eerste smartphone pas gekregen toen hun prefrontale cortex al volgroeid was. Het heeft ons blijkbaar niet veel geholpen. Echt een kromme redenering. Als volwassen al geen verslaving kunnen vermijden, wat dan met kinderen?

Maar goed, de opmars van de smartphone in ons leven, ruim 15 jaar geleden begonnen en in de covid-jaren in een zorgwekkende (?) stroomversnelling geraakt, is in 2024 gestuit. Nog steeds klein, hoor. En wordt in 2025 misschien zelfs een beetje gekeerd. Niet omdat er iets nieuws en nog meer verslavends in de plaats kwam zoals meestal, maar omdat we vonden dat het welletjes was. En? Met welke andere technologie is dat gebeurd? Welke andere technologie berokkent onze jongeren zoveel schade? Ik vind niet meteen treffende voorbeelden. Awel dan.

De volgende uitdaging voor onze samenleving staat intussen klaar: artificiële intelligentie. De impact daarvan op ons leven kan nog veel ingrijpender zijn dan die van de smartphone. Maar daar stond in 2024 nog haast niemand bij stil. Ik ben hoopvol dat AI ook eens aan banden gaat gelegd worden.

---

Expert Lieven De Marez: "De afleiding van smartphones wordt gigantisch onderschat"

Dat de smartphone verboden wordt in de eerste jaren van de secundaire school, vindt professor Lieven De Marez een uitstekende beslissing. "Leerlingen geven zelf aan dat het teveel is."

Dries De Smet, 20 december 2024

Lieven De Marez is professor "Media, Technology & Innovation" en "User-centric innovation research" aan de vakgroep communicatiewetenschappen van de Universiteit Gent. Vooral die "user centric" lijkt mij interessant. Maar blijkbaar heeft hij ook een link met Imec; dat vertrouw ik dan weer niet helemaal, wegens de technologiefocus. Dries De Smet schreef ook het hierboven eerst besproken bronartikel.

Vlaams minister van Onderwijs Zuhal Demir (N-VA) verraste vriend en vijand met de aankondiging dat er een smartphoneverbod komt in de eerste vier jaren van de middelbare school. De Smet had ook nog geen bronnen geraadpleegd. Het regeerakkoord voorzag enkel in een verbod in de lagere school. Lieven De Marez, professor media, technologie en innovatie aan de UGent, wikt het verbod dat volgend schooljaar ingaat.

Is dit een goede beslissing?

De Marez: "Zeker. We moesten iets doen. Gezond verstand! We hebben de smartphone tot nu toe het voordeel van de twijfel gegeven. Maar uit mijn eigen onderzoek (?) blijkt dat we gigantisch onderschatten hoeveel de smartphone afleidt. Je moet al stekeblind zijn om niet te zien dat er een probleem is. Leerkrachten zaten niet meer op dezelfde lijn, waardoor de ene streng was en de andere niet. Een typisch gevolg van vlag-en-ladingproblemen en gebrekkige aspectscheidingen: reacties gaan alle kanten uit! Dit is een stap vooruit voor de scholen, en maakt het de leerkrachten makkelijker."

Waar loopt het fout met de smartphone?

"Er zijn twee belangrijke pijnpunten. Er is de mediawijsheid: er is een gevaar voor pesten, leraren worden ongevraagd gefilmd in de klas en op de speelplaats gaat sociaal contact verloren. Alleen al daarom zal de beslissing tot veel meer rust leiden." De sociale context. Wel vreemd dat 'mediawijsheid' hier als een pijnpunt wordt voorgesteld… Hij had dit anders kunnen formuleren: jongeren kennen de technologie goed genoeg om er misbruik van te maken voor cyberpesten.

"Maar er is ook een probleem met het toestel zelf. Tussen twaalf en achttien jaar ontwikkelt de prefrontale cortex verder. Die bepaalt hoe aandachtig we kunnen zijn en of we ons diep kunnen focussen. Nu leren we kinderen vanaf twaalf jaar dat ze als een hond van Pavlov elk bericht instant kunnen beantwoorden. (1) Dat gaat dus niet over het toestel zelf, maar over het ongevraagd opdringen van allerlei berichten. Pushen is schadelijk. (2) De man noemt twee problemen, maar in beide gevallen verwoordt hij ze slecht. Is dat toevallig? Of is zijn brein ook al bezoedeld door de technologiefocus? Dat gedrag raken ze niet meer kwijt, waardoor ze continu afgeleid zijn. Let op: als je continu opgedrongen berichten verwacht, doe je na een tijd niets anders meer dan berichten verwachten (!), en erop springen als ze dan komen. We moeten kinderen leren notificatie-sparen: het aantal ongelezen berichten mag gerust oplopen tot pakweg 110." HUH?! Wat moet een mens in 's hemelsnaam met 110 ongelezen berichten? Zorg dat ge er niet zo veel krijgt, door ze niet toe te laten! Man toch. Dat pushen zou moeten stoppen, ook al hebben we daarvoor een verbod op sociale media voor jongeren nodig, zoals in Australië.

Lees ook: Vlaamse regering verbiedt nu ook smartphones in middelbaar onderwijs – DS 10 december 2024, Dries De Smet – Geeft meer details over het verbod. Zijn volgende artikel over hetzelfde onderwerp, een week later (het eerste artikel hierboven besproken) zoekt meer naar verbanden met de wetenschap.

In de derde graad mag de smartphone wel nog gebruikt worden als de school het toelaat, maar niet in de lessen.

"Ik ben blij dat er geen totaalverbod komt. De technologiefocus; partiële maatregelen stellen wel altijd extra problemen. Uiteindelijk moeten we jongeren gradueel leren om er mee om te gaan. Zelf ben ik er voorstander van om dat al in de tweede graad te doen. We moeten jongeren kunnen confronteren met hun gedrag en leren doseren." Allemaal boter aan de galg als er niets verandert aan sociale media.

"Dat geldt trouwens niet alleen voor de smartphone, maar ook voor de laptop. Ook laptops zijn casino's voor de ogen van een 12-jarige (maar die neem je niet mee naar de speelplaats). Op de smartphone kan je moeilijker ingrijpen, maar via de laptop moeten we jongeren bewust maken van de patronen, en de mate waarin ze aandacht kunnen houden." (1) Voor begeleiding is uiteraard veel te zeggen (voor zover leerkrachten daar tijd voor hebben…), maar zonder een verbod voor de jongsten is dat evengoed boter aan de galg. (2) Hij is een verdediger van Weyts' Digisprong.

Hoe groot is het draagvlak voor een smartphoneverbod?

"Groot! Ik kom heel vaak in scholen voor lezingen. Als je aan een sporthal vol jongeren vraagt: 'Wie krijgt hier soms de opmerking dat hij of zij verslaafd is aan zijn of haar smartphone?', dan gaan alle vingers in de lucht. Als ik dan vraag of die opmerking terecht is, dan blijft de helft van de vingers in de lucht. Dat was een aantal jaren geleden niet zo. Kinderen geven nu zelf aan dat het teveel is." Dan moet het al héél erg zijn.