Geef iets een verkeerde naam, en je krijgt hommeles.

Een triviaal voorbeeld

Stel dat je op een on-line formulier een periode moet opgeven, met begin-en einddatum, en de labels van de velden zijn verwisseld. Dus bij het veld voor de begindatum staat "Einddatum", en bij dat voor de einddatum staat "Begindatum" (of de velden verwisseld zijn, of de labels, maakt niet uit; de vlag dekt de lading niet). Wat doe je dan? Dan vul je een einddatum in bij "Einddatum", en een begindatum bij "Begindatum". Nu kan het op verschillende manieren fout gaan.

(1) Als er op die velden een controle voorzien is zal het systeem ontdekken dat de einddatum vóór de begindatum valt, en protesteren. Als gebruiker heb je zo te zien niets verkeerd gedaan, maar je krijgt wel een foutbericht, en je kan het probleem niet zelf oplossen. De data omwisselen is zinloos, want je weet niet of de labels foutief zijn, of alleen het foutbericht… Ergernis.

(2) Als er op die velden geen controle voorzien is, gaat de begindatum ergens in een bestand als einddatum, en de einddatum als begindatum. Geen ergernis voor jou. Ook niet voor het systeem, want dat weet niet beter. Wel voor alle processen die op jouw periode rekenen… De ergernis komt later, en waarschijnlijk zelfs op meerdere plaatsen.

Vlag-en-ladingproblemen komen veel voor in informatiesystemen, aan de oppervlakte en vooral eronder. De impact daarvan wordt doorgaans onderschat. De benadeelden moeten er maar mee leren leven…

Dalende ongevallencijfers

Het vlag-en-ladingprobleem komt veel voor, maar wordt weinig (h)erkend. In april 2017 zond de VRT een Pano-reportage uit over nepniews. Er werd onder meer doorgepraat over recente meningsverschillen in de pers omtrent ongevallencijfers. De aanleiding was een politiek geschil; volgens de ene partij waren de cijfers gedaald, volgens de andere gestegen.

In de vorige zin klopt iets niet, maar het zal weinigen opvallen: cijfers kunnen niet dalen of stijgen. Een 4 is een 4. Iets als 321 is geen cijfer; dat is een getal, bestaande uit 3 cijfers, maar ook een getal is maar een getal, en het getal 321 is vandaag hetzelfde als gisteren. Waar het om gaat is het aantal ongevallen. Een aantal kan stijgen of dalen; het aantal ongevallen fluctueert met de tijd. Dit is op zich een vlag-en ladingprobleem, vermits de term "cijfer" gebruikt wordt voor het begrip "aantal", maar de impact is klein omdat voor de doorsnee lezer de betekenis duidelijk is.

Het besproken probleem was dat het aantal ongevallen ook leek te fluctueren volgens de bron. En als het toevallig gaat om politieke bronnen, dan heb je een politiek probleem, en dat is nieuws. Het feit dat op zo'n moment de discussie over het aantal ongevallen interessanter lijkt dan het aantal ongevallen zelf, is bijzonder jammer, maar dat is een ander verhaal.

Maar of we het nu hebben over cijfers of over het aantal, de discussie werd ook weer veroorzaakt door een vlag-en-ladingprobleem. Er wordt in de media gemakkelijk gesproken over "het aantal ongevallen", zonder daarbij nadere details te specificeren. Nochtans:
– over welke periode gaat het: sinds begin dit jaar, of heel 2016 (of zelfs 2015 of 2014; statistieken lopen meestal wat achter);
– over welke regio: België, Vlaanderen, Erps-Kwerps en omgeving, …;
– over welke schade: ego's, blikschade, licht of zwaar gewonden, doden, …;
… dat zijn allemaal factoren die een groot verschil maken als je een evolutie wil bespreken (of wil gebruiken voor eigen gewin, maakt niet uit). Als een partij (niet noodzakelijk een politieke) een getal op tafel legt betreffende de "dodelijke ongevallen in Vlaanderen in 2016", dan hebben we een basis om iets te vergelijken. De "ongevallencijfers" zijn blijkbaar nuttig als basis voor politieke discussies, maar niet voor degelijk denkwerk.

Gebrekkige aspectscheiding

In het voorbeeld hierboven gaat het meteen ook over een gebrekkige aspectscheiding. Men gebruikt de vlag "ongevallen", maar om welke ongevallen gaat het? Door de aspecten (bv. periode, regio en schade) niet te onderscheiden ontstaat onzekerheid over de lading. Het verband: vlag-en-ladingproblemen zijn dikwijls (maar niet altijd) het gevolg van een gebrekkige aspectscheiding.

Containerbegrippen

Een containerbegrip is een begrip zonder scherp afgebakende betekenis, waaraan de gebruiker zelf betekenis hecht, en dat op veel verschillende situaties kan toegepast worden. Een spreker of schrijver gebruikt soms zonder veel nadenken een containerbegrip om een specifiek object te beschrijven. Da's rapper bedacht, laat onduidelijkheid toe, en gebeurt deels onbewust, vanuit innerlijke ervaringen en kennis. De toehoorder of lezer moet vervolgens daaraan een betekenis hechten, en doet dat eveneens subjectief. Het risico is groot dat dit misverstanden oplevert. Dit is een vlag-en-ladingprobleem.

In de paragraaf hierboven zitten meteen een aantal containerbegrippen die het mij gemakkelijker maken om te schrijven, zoals veel, soms, en deels. Ik heb geen nadere informatie over hoe veel of hoe dikwijls of in welke mate, en de lezer heeft daar vermoedelijk (weer eentje…) geen boodschap aan. Andere containerbegrippen uit mijn werkterrein zijn bv. "complexiteit", "proces" en "kwaliteit". Of "beschrijving"; zet een veld "beschrijving" op een formulier dat door verschillende mensen wordt gebruikt, en je krijgt zo veel verschillende soorten informatie dat je er niets meer aan hebt.

Met containerbegrippen heb je heel snel vlag-en-ladingproblemen, niet omdat een verkeerde term wordt gebruikt, wel omdat de gebruikte term te weinig specifiek is, en te veel interpretatie toelaat. Zoals met de ongevallencijfers.

Zebrapad

Een zebrapad (zonder lichten) geeft voorrang aan voetgangers bij het oversteken. Hieruit ontstaat bij weggebruikers een mentale verbinding tussen "zebrapad" (de vlag) en "voorrang" (de lading), bij voetgangers en bestuurders, maar ook bij fietsers (die op andere ogenblikken ook voetganger en bestuurder zijn). De mens creëert hier dus een impliciet vlag-en-ladingprobleem, want een zebrapad betekent voor een fietser geen voorrang. We doen dit zonder nadenken, onbewust en automatisch, en het is ons vergeven omdat het nu eenmaal menselijk is.

Dat aan veel kruispunten de fietsoversteekplaatsen en zebrapaden bij elkaar liggen vergroot het probleem nog; dat is dan weer een systeem van het zevende knoopsgat. Zie ook Geen voorrang voor fietsers.

Naam en voornaam

Er zijn veel mensen die Jan Peeters heten; hun naam is "Jan Peeters" of "Peeters Jan" of "Peeters", afhankelijk van de context. Hun voornaam is "Jan". Naam en voornaam zou bijgevolg "Jan Jan Peeters" kunnen zijn…

"Peeters" is meer specifiek een achternaam of familienaam. Achternaam is wel een wankele definitie. Waarom is "Peeters" een achternaam en "Jan" een voornaam? In "Peeters Jan" kan ook "Jan" een achternaam genoemd worden (want die komt nu achteraan), en "Peeters" een voornaam. De keuze lijkt dus arbitrair, maar ze is wel helemaal ingeburgerd; de voornaam is "Jan", de achternaam is "Peeters". Familienaam (in de plaats van achternaam) is duidelijker, vermits iedereen de naam krijgt van de familie waarin hij geboren wordt, maar dan verdwijnt het evenwicht voornaam/achternaam.

Je zou kunnen stellen dat je familienaam en voornaam samen je naam vormen. Familienaam "Peeters" en voornaam "Jan" vormen samen de naam "Jan Peeters" of "Peeters Jan". M.a.w. je naam bestaat uit je familienaam en je voornaam; zo worden namen overigens geïmplementeerd in diverse contacten-apps. Dat is echter in strijd met het gebruik om onder naam alleen de achternaam te verstaan, bv. als gevraagd wordt naar je "naam en voornaam". Anderzijds, als iemand je naam vraagt, zal je waarschijnlijk je voornaam en achternaam geven, omdat dit overeenkomt met de logische definitie van naam als de samenstelling van voornaam en achternaam.

In theorie is dit een duidelijk vlag-en-ladingprobleem. In de praktijk is het doorgaans geen probleem, omdat het gebruikelijk is om de term naam te gebruiken voor zowel de volledige naam (als in "je naam a.u.b.?") als enkel de achternaam (als in "je naam en voornaam a.u.b.?"). Je moet dus uit de context opmaken welke betekenis van naam wordt bedoeld, en veel mogelijkheden zijn er niet, nl. (1) ook de voornaam wordt gevraagd, of (2) niet. De hersenen lossen dit op zonder moeite.

Conclusie: naam en voornaam vragen is niet correct, hoewel het in de meeste gevallen geen probleem zal opleveren. In de landen rond ons zie je overigens hetzelfde fenomeen: (DE) Name (of Familienname) en Vorname, (FR) nom (of nom de famille) en prénom, (UK) name (of surname) en first name. Beter: achternaam en voornaam (de zuiverste indeling, in de aanname dat de achternaam de familienaam is), of familienaam en voornaam.

De inburgering van de uitdrukking "naam en voornaam" geeft aan hoe gemakkelijk mensen wennen aan vlag-en-ladingproblemen. In dit geval is er geen praktisch probleem, in de meeste andere gevallen wel.

Probleem en oplossing

Het probleem is dus dat een verkeerde of onvolledige benaming, van wat dan ook, minstens verwarring veroorzaakt, en meestal ook andere fouten genereert. Wie met een foutieve benaming geconfronteerd wordt, al dan niet bewust, heeft dan een grote kans om iets fout te doen. Als het probleem al duidelijk is, dan nog genereert het andere problemen, omdat verschillende mensen in dergelijke omstandigheden op verschillende manieren reageren, met een onstabiel systeem tot gevolg.

Een deel van de oplossing is eenvoudig: foutieve benamingen corrigeren. Altijd. Daarnaast zou het een heel verschil maken als we een vlag-en-ladingprobleem tijdig detecteren; misschien moet ik daarvoor eens een opleiding uitwerken…