Het zevende knoopsgat in het nieuws

Op een zekere dag, ergens in juli 2021, krijg ik een telefoon van een journalist bij Het Nieuwsblad. Hij schrijft een artikel voor de rubriek "Daar zouden jullie eens een stuk over moeten schrijven" in de NU-weekendbijlage van zijn krant, volgend op de vraag van een lezer waarom het onderste knoopsgat van een overhemd soms horizontaal staat. Hij is op zoek naar materiaal voor zijn artikel, is daarbij op mijn beschrijving van de basale fout systeem van het zevende knoopsgat gestoten, en wil één en ander nog bevestigd zien. We debatteren even, en daarna mail ik hem nog wat bijkomende uitleg.

Begin september is het zover. Het artikel staat in de krant. Ik lees het door, en blijf op mijn honger zitten. Ik ga even in detail na wat mij stoort; hieronder, tussen de lijnen, het krantenartikel, met mijn commentaar. Ik ben in elk geval tevreden met de aanleiding; wat lijkt op kritiek op het artikel is dat waarschijnlijk ook, maar hopelijk is duidelijk dat mijn commentaar verder gaat dan dat. Er duiken hier enkele elementen op die ook in andere discussies beletten dat problemen worden opgelost. Als je er snel vanaf wil zijn, lees dan zeker de samenvatting onderaan.

Je kan je afvragen (en velen doen dat ook) wat het nut is van zo'n artikel in de krant. Gezien het gebrek aan kritische zin in het artikel vermoed ik dat de auteur zelf zich die bedenking ook gemaakt heeft, maar als je krant een lezersrubriek heeft, dan moet daar ook iets voor geschreven worden, zeker? Kunnen we onze inspanningen niet beter besteden aan, ik zeg maar wat, de klimaatproblematiek? Mijn stelling is dit: als we geen aandacht kunnen opbrengen voor basale fouten en absurditeiten (zoals horizontale onderste knoopsgaten en conflicterende voorrangsregels voor zwakke weggebruikers), zullen we ook de grote problemen niet afdoende oplossen, want de grote zijn altijd het gevolg van een reeks kleinere. Zie ook "Human error" en andere boeken van James Reason.

En plots gaat het onderste knoopsgat dwarsliggen

Het onderste knoopsgat van een hemd wil je niet zijn. Het heeft tijdens het wandelen en het zitten meer dan de andere te lijden onder zijwaartse krachten, omdat het zich nu eenmaal ter hoogte van de buik en de heupen bevindt. Een horizontaal knoopsgat kan die zijwaartse krachten beter opvangen, omdat het de knoop die het vasthoudt wat meer heen en weer kan laten schuiven. Een verticaal knoopsgat zou op die plaats sneller gaan uitrekken of de knoop sneller doen loskomen. Dit is zo'n bewering die je gemakkelijk online kan vinden, maar waar komt ze vandaan? Dit klopt immers niet. Waarom er ter hoogte van de buik en de heupen meer zijwaartse krachten zouden zijn is mij niet duidelijk. Bovendien is er maar één kracht, nl. trek. Een knoop kan enkel heen en weer schuiven door afwisseling van trek en druk. Maar druk kan niet ontstaat in een stof, want die geeft mee; er is dus enkel trek, en een knoop schuift dus niet heen en weer. Dan kan je je afvragen wat beter is om extra horizontale trek (als die er al zou zijn) op te vangen, een horizontaal of een verticaal knoopsgat. In theorie zou in de beide gevallen een knoop kunnen lossen, tenminste voor zover die knoop de ruimte heeft om te kantelen. In de praktijk maakt het blijkbaar niet uit; naar mijn 50-jarige ervaring lost de onderste knoop nooit, verticaal of horizontaal. Een horizontaal knoopsgat komt bovendien dichter bij de rand van het hemd, wat bij grote trek een grotere kans op schade geeft, zodat de randen best extra worden verstevigd. Maar dan weer: grote trek kan je niet verwachten aan een knoop die in je broek zit, of je hemd zou te klein moeten zijn, en je broek te groot (en dan draag je waarschijnlijk een riem). Conclusie: klopt niet, die "zijwaartse krachten" op de onderste knoop als reden om het knoopsgat horizontaal te zetten. Als er al knopen zijn die extra horizontale trek moeten opvangen, dan eerder die rond de borst, bij mannen met een gespierd bovenlichaam, of vrouwen met grote longen. Maar dié knoopsgaten staan wel allemaal verticaal. Toch?

Meteen alle knoopsgaten horizontaal maken, zou je dan denken. Maar neen, want een knop laat zich veel gemakkelijker dichtknopen in een verticaal knoopsgat. Waarschijnlijk ook van het internet, en al even onzeker. Het idee dat een knoop zich gemakkelijker laat losmaken als het gat verticaal staat, ontstaat allicht door het feit dat de meeste gaten verticaal staan, en we de bijbehorende beweging dus frequenter maken, en beter in de vingers (en de pols) hebben. Maar probeer het vooral zelf eens, met een hemd dwars voor je op tafel. Om een knoop los te maken moet je een bepaalde beweging maken met de vingers en de pols. Die beweging, die leer je vanzelf, zoals je leert fietsen, en ze is verschillend voor een verticaal en een horizontaal knoopsgat. In principe maakt de oriëntatie van de knoopsgaten niet uit; je leert immers de beweging die ervoor nodig is. Het wordt pas problematisch als er verschillende oriëntaties door elkaar gebruikt worden, omdat je dan de beweging zou moeten afwisselen, en als je niet weet wat er komt (normaal kijk je niet eerst naar elk knoopsgat), zit je regelmatig fout. Een knoopsgat dat anders blijkt te staan dan je verwachtte verstoort je beweging, en dát is net de kern van het probleem. Het is dié verstoring die patiënten tegen een thuisverpleegkundige die hen helpt met aankleden doet zeggen "laat die onderste knoop maar, anders krijg ik die niet los".

En dus lijkt het onderste knoopsgat wel het kneusje (ik veronderstel dat bedoeld wordt dat het kritiek krijgt als het horizontaal staat). Maar dat wil Michel Byvoet van het Belgische Bivolino, dat via het internet hemden op maat levert, tegenspreken. "Bij sommige merken krijgt dat knoopsgat zelfs een andere kleur stiksel, vaak ter versteviging. Wij deden dat vroeger ook in het blauw, naar de kleur van het eekhoorntje dat op onze hemden staat. Nu doen we dat niet meer. Vroeger deden we aan massaproductie, sinds vijftien jaar zijn we gespecialiseerd in hemden op maat." Oeps. Hier wordt een loopje genomen met de logica. (1) Het feit dat het horizontaal onderste knoopsgat extra benadrukt wordt (wat je inderdaad ziet bij sommige fabrikanten, niet allemaal) neemt het nadeel niet weg, dus dat lijkt mij geen tegenspraak. (2) Dat Bivolino die nadruk tegenwoordig weglaat houdt geen verband met massa- of stukproductie, want in die beide gevallen kan die nadruk wel of niet aangebracht worden. Wat moet een lezer hiermee? James Reason noemt dit "cognitieve onderspecificatie", en beschrijft goed hoe het menselijk brein daarmee omgaat (en dat dit fenomeen een grote rol speelde bij de kernramp van Tschernobyl).
Volgens Byvoet hebben trouwens niet alle hemden horizontale knoopsgaten onderaan. "De persoon die in de fabriek de machine bedient, moet het hemd draaien om een horizontaal knoopsgat te zetten. Dat is een bijkomende handeling die tijd kost, en dat maakt het duurder." Ook hier weer een gebrek aan logica: het feit dat een horizontaal knoopsgat duurder is belet blijkbaar niet dat sommige hemden wel een horizontaal knoopsgat hebben; de argumentatie voor de keuze ontbreekt. En er is nog een andere reden dan de prijs om het onderste knoopsgat niet horizontaal te zetten, nl. dat een afwijkende oriëntatie moeilijker knoopt; het is maar de vraag waarom zo veel producenten daar niet van wakker liggen (pyjama's zonder knopen?). Tegelijk zijn er ook veel hemden waarbij ook het bovenste knoopsgat horizontaal is. Ook daar geldt de wet van de zijwaartse krachten, met de nek die heen en weer beweegt en vaak ook de adamsappel die in de weg zit. Maar omdat de bovenste knop op veel hemden gewoon open blijft, valt die aparte positionering minder op. Het bovenste knoopsgat staat altijd horizontaal, en heeft nooit verstevigingen, dus daar hebben we het eigenlijk niet over. Of misschien toch? Het pandje waarin het bovenste knoopsgat gemaakt wordt staat immers evengoed horizontaal! In het algemeen: als een knoopsgat de richting van het pand volgt, bovenaan of onderaan, heb je geen extra verstevigingen nodig (zie ook de uitleg van Bernina). De horizontale plaatsing van het bovenste knoopsgat (in een horizontaal pand) kan dus niet dienen om een horizontale plaatsing van het onderste knoopsgat (in een verticaal pand!) te verdedigen.

Bron van stress

Eén man (maar hij niet alleen) heeft ernstige (nou..) bedenkingen bij dat horizontale knoopsgat: Koen Deckers. De man is ingenieur in elektromechanica en automatisering. Als consultant legt hij bedrijven uit hoe ze de effectiviteit van hun informatie- en organisatiesystemen kunnen verbeteren. (OK)
Volgens Deckers is het dichtknopen van een hemd een systeem, en stuurt het onderste knoopsgat dat systeem nodeloos in de war. Jammer, maar dit klopt niet. Ik heb geschreven dat het dichtknopen van een hemd een automatisch proces is (niet een systeem), dat wordt verstoord door een horizontaal onderste knoopsgat. "Daarom noem ik het gebruik van een horizontaal knoopsgat onderaan ook een systeem van het zevende knoopsgat, naar de uitdrukking die iedereen kent. Iets of iemand 'van het zevende knoopsgat' is iets (OK) of iemand (niet mijn woorden) van minder belang (niet mijn woorden), van lagere kwaliteit (OK). Het gebruik van een horizontaal knoopsgat onderaan gaat in tegen de menselijke eigenschap om herhaalde handelingen systematisch (neen, wel automatisch; da's niet hetzelfde) uit te voeren. Je begint meestal bij de tweede knoop bovenaan tot de onderste knoop. Dat is een vast patroon, dat na verloop van tijd in je kleine hersenen geraakt, zodat het automatisch verloopt. Op voorwaarde dat alle knoopsgaten in dezelfde richting staan, natuurlijk. Dat horizontale knoopsgat onderaan verstoort dat proces omdat je een andere beweging moet maken om de knoop dicht te krijgen. Die blokkering van dat automatisme is een bron van stress. Geen grote bron van stress, maar toch." Adder onder het gras. Maar vermoedelijk ben ik zelf niet duidelijk geweest in mijn basale-foutbeschrijving. Er spelen hier immers verschillende aspecten een rol (en gebrekkige aspectscheiding is ook een basale fout). Enerzijds, als je dikwijls genoeg een vaste reeks van zes gelijkaardige knopen sluit, dan wordt dat een automatisme, en ga je dat uitvoeren zonder erbij na te denken. Anderzijds, als een knoopsgat anders georiënteerd is dan je verwacht, dan wordt het knoopproces gestoord. Ik had eerder die beide gecombineerd, maar dat hoeft dus niet. Het tweede aspect geldt algemeen, ook los van automatismen. Als de derde knoop horizontaal zou staan in plaats van de zevende, dan zou je ook een probleem hebben. De onverwachte oriëntatie is het probleem, niet de positie.
De ingenieur zegt dat hij niet begrijpt waarom dat onderste knoopsgat op veel hemden horizontaal staat: "Dat verhaal van die zijwaartse krachten, ik geloof er niet veel van (zie hoger). Veel hemden hebben onderaan gewoon een verticaal knoopsgat en dat gaat toch nooit los (ontbreekt hier, waardoor ook weer de logica ontbreekt). Ik ben heus niet de enige die zich hieraan stoort. Ik sprak erover met mijn vrouw, die thuisverpleegkundige is. Zij helpt mensen geregeld met het aankleden en heeft de gewoonte aangenomen om de onderste knoop open te laten, voor haar eigen gemak. Mijn vrouw zei dat veel mensen haar zelf vragen om die onderste knoop niet dicht te doen, omdat ze die niet goed open krijgen."

De juiste volgorde

Rest nog de vraag wat verkiesbaar is: een hemd van boven naar onderen dichtknopen, of omgekeerd. De meeste mensen gaan van boven naar beneden: het horizontale onderste knoopsgat zou daarbij het voordeel hebben dat je door de omgedraaide plaatsing meteen merkt dat je het laatste knoopsgat hebt bereikt. Wie onderaan begint, zou dan weer meer zekerheid hebben over "een gelijke start" en minder risico lopen te moeten herbeginnen. En blijkbaar zijn er ook mensen die halfweg beginnen, naar onderen gaan en daarna de bovenste helft afwerken. Welke methode het handigst is, moet u zelf maar uitproberen. Dat het niet zozeer gaat om het automatisme had ik hoger al gezegd. Dit is een mooi voorbeeld van de gevolgen van gebrekkige aspectscheiding: de reeks van zes knopen voorstellen als essentieel, genereert commentaar (over de volgorde) die met de kern van de zaak (onverwachte plaatsing) niets meer te maken heeft. Deze paragraaf voegt niets toe aan het mysterie van de onderste horizontale knoop, maar is wel een zeer begrijpelijk gevolg van mankementen in mijn originele betoog.
Wat ook de volgorde is, als een knoopsgat niet staat zoals je het verwacht, dan stoort dat. Altijd. En vermits niet álle hemden dezelfde reeks knoopsgaten hebben, en je allicht verschillende soorten hemden door elkaar draagt, krijg je niet de kans om ergens aan te wennen, en wordt een automatisme, dat zich wel altijd probeert te vormen (dat houd je immers niet tegen) altijd gestoord. Zonder goeie reden dan nog.

Even samenvatten

Een onderwerp dat mij al lang interesseert wordt opgepikt door een journalist. Er komt een artikel in de krant, maar ik ben er niet gelukkig mee.
– Sommige bedenkelijke uitspraken die zonder verklaring te vinden zijn op het internet, worden zonder verklaring overgenomen. Een nadere analyse wijst uit dat ze niet kloppen. Je kan geen probleem bespreken, laat staan oplossen, als je niet kritisch omgaat met aangereikte informatie.
– De kern van het probleem is de afwisseling horizontaal/vertikaal in de plaatsing van knoopsgaten in één hemd, en in verschillende hemden. Dat wordt uiteindelijk nergens vermeld. Mijn beschrijving van de basale fout "systeem van het zevende knoopsgat" was op dit punt allicht niet duidelijk genoeg, als gevolg van een gebrekkige aspectscheiding.
– Het horizontaal produceren van onderste knoopsgaten, om één of meerdere redenen, is een systeem van het zevende knoopsgat, omdat daarbij geen rekening gehouden wordt met menselijke eigenschappen, in dit geval ingesleten automatismen en verwachtingen.
– Het achter elkaar sluiten van een reeks knopen is een proces, geen systeem. Dat komt niet tot uiting, maar ook dát is mogelijk onvoldoende verklaard in de originele beschrijving.
– Op drie plaatsen ontbreekt de logica die bepaalde zinnen met elkaar moet verbinden. Cognitieve onderspecificatie leidt tot oncontroleerbare interpretaties door de lezer (en soms tot kernrampen).
– Voor de vergelijking van het bovenste knoopsgat met de andere is de plaatsing van het knoopsgat t.o.v. het pand van belang, eerder dan de oriëntatie. Een knoopsgat in de richting van het pand is steviger dan een knoopsgat dwars op de richting van het pand. Een horizontaal bovenste knoopsgat is stevig, een horizontaal onderste knoopsgat niet.
– Horizontale onderste knoopsgaten dragen niet bij aan het algemeen welzijn, wel aan eindeloze discussies.
– Soms moet je minstens twee artikels schrijven om de relevante details te ontdekken…
– Wie geen tijd neemt om zelf na te denken is gedoemd om gestuurd te worden door de basale fouten van anderen.