Acroniemen in kleine letters

Er is nogal wat onduidelijkheid over het gebruik van kleine of grote letters voor acroniemen; dat blijkt uit diverse publicaties. De gevolgen zijn verwarring en nog meer onduidelijkheid. De Taaltelefoon en de Taalunie geven regels, maar daar geraak je nauwelijks uit wijs. Als er al een systeem achter zit, dan is het er toch één van het 7e knoopsgat. Mooi voorbeeld van toenemende (en overbodige) complexiteit op verschillende vlakken. Leestijd: 6'15".

Erp en bi, da's voor cio's

Uittreksel uit artikel "IT-budgetten stijgen, maar skills blijven een probleem" in DataNews 21-11-2016:
Andy Rowsell-Jones ziet ook waarin veel minder dan vroeger geïnvesteerd wordt: in erp-oplossingen. "Heel wat cio's vinden hun huidige erp-oplossingen good enough en gaan liever voor meer bi en analysetools. Bij de top performers (…) zie je dat nog veel nadrukkelijker. Daar investeert maar liefst 47 procent het meeste extra geld in bi en analytics, en valt het stuk erp terug tot maar 8 procent.".

Een "cio" is een CIO of Chief Information Officer, "erp" of ERP staat voor Enterprise Resource Planning, "bi" is niet bi-seksueel maar wel BI of Business Intelligence. Iets als "het stuk erp" leest toch heel anders dan "het stuk ERP"? En "meer bi" is toch iets heel anders dan "meer BI"? Waar komt dit vandaan? Waar hangt de klepel? Wat doen we met die acroniemen?

De gsm is begonnen, meester

Ik heb de indruk dat er de laatste paar decennia meer afkortingen in kleine letters geschreven worden, vooral in de ICT-sector. Mogelijk zit de verspreiding van de gsm daar voor iets tussen. Afkortingen bestaan natuurlijk al veel langer, en de regels daarvoor dus ook, maar die veranderen soms. Ik meen mij te herinneren dat "GSM" aanvankelijk met grote letters werd geschreven, en dat vervolgens gewijzigde of verduidelijkte regels er "gsm" van maakten. Even kijken hoe dat ineen zit. We vragen het aan de meester.

Initiaalwoorden en letterwoorden

De site van de Taaltelefoon geeft een goede uitleg over afkortingen, die worden ingedeeld in "echte" afkortingen, symbolen, initiaalwoorden, letterwoorden en verkortingen. Wat ons hier interesseert zijn de initiaalwoorden en de letterwoorden. Beide zijn verkorte vormen die uit de beginletters van woorden zijn samengesteld; een initiaalwoord wordt letter voor letter uitgesproken (zoals btw), een letterwoord daarentegen als een gewoon woord (zoals ufo). Beide worden in principe zonder punten en met kleine letters geschreven.

Trouwens, of "acroniem" wel een goed woord is voor iets als "btw" is niet heel zeker. Sommige bronnen beweren dat "acroniem" wel synoniem is voor "letterwoord", maar niet voor "initiaalwoord". We negeren hier even het feit dat ook een initiaalwoord bestaat uit (de eerste) letters van andere woorden en bijgevolg ook een letterwoord is, en ook letterwoorden (voorbeelden zie verder) uit initialen bestaan en dus initiaalwoorden zijn; klein vlag-en ladingprobleempje. De Grote Van Dale zegt enkel "woord gevormd uit de beginletters van andere woorden". Ik gebruik "acroniem" verder in de algemene betekenis.

Dat een woord kán uitgesproken worden, lijkt mij de enige reden om dat ook te doen. Je zegt niet uu-ef-oo, maar ufo, gewoon omdat het kan; idem met "pin" i.p.v. "pee-ie-en" (voor Personal Identification Number; merk op dat "pincode" een pleonasme inhoudt). Het enige verschil tussen een initiaalwoord en een letterwoord is dan dat een letterwoord als woord kan uitgesproken worden (zoals ufo, vip of laser), en een initiaalwoord niet (bv. btw en bvba). Het lijkt mij nutteloos om beide om die reden dan maar in verschillende categorieën te steken.

De regels en de uitzonderingen

Er zijn aparte regels voor initiaalwoorden (btw) en voor letterwoorden (ufo). 't Is te zeggen, meerdere regels en nog wat uitzonderingen, sommige gelijk, andere verschillend. Je wordt er draaierig van. Wat wel duidelijk is:
– De basisregel is: kleine letters en geen punten (doet mij denken aan de veralgemeende voorrang van rechts, ook nadelig).
– De regels zijn zo talrijk en lijken zo willekeurig dat je ze bij de hand moet houden om ze correct te kunnen toepassen, en dan nog…
– Onder meer in ICT-termen blijven de hoofdletters vaak behouden als dat gebruikelijk is (…). Maar daarmee weet je nog niet wanneer wel en wanneer niet.

Om eruit te geraken heb ik de regels en uitzonderingen één voor één toegepast op "erp" en op " bi". Ik bespaar je de details, maar het is bijna ondoenbaar; probeer het zelf eens (zie de verwijzingen hierboven). Voor "erp" kom ik nergens uit, voor "bi" bij "b.i.". Ik heb het gevoel dat er nog een regel ontbreekt…

Mag het iets minder zijn?

Zo'n analyse kan je niet telkens gaan maken, omdat de regels te divers zijn. Dit is duidelijk een systeem van het 7e knoopsgat. Schrijvers hebben geen houvast aan de regels. Ze zien wat anderen schrijven, en doen vervolgens wat hen het beste lijkt. De ingesteldheid als volger of kritische geest of ergens daartussen bepaalt dan de regels, die je in feite een beetje zelf maakt (maar zo ontstaat er geen eenvormigheid). De eenvoudigste regel zou zijn: ofwel "alle acroniemen in grote letters", ofwel "alle acroniemen in kleine letters".

En er is meer…

Mogelijk is een trend om kleine letters te gebruiken ontstaan en/of versterkt doordat website-adressen (altijd) en e-mailadressen (meestal) volledig in kleine letters geschreven worden. Bovendien, als we een gewoonte aannemen hebben we ook de neiging die overal door te trekken.

Een voorbeeld. In het webadres van de KMO-portefeuille staat "kmo-portefeuille" en in het e-mailadres "kmoportefeuille". Ik kreeg een mail met onderwerp "kmo-portefeuille: 2016KMO123456 – bevestiging storting", ondertekend met "kmo-portefeuille, Vlaamse Overheid".

Tegenstrijdigheden genoeg. Je kan je afvragen of het onderwerp van een mail met hoofdletter geschreven wordt of niet. Maar kijk je mails maar eens na: buiten de familiale communicatie is de hoofdletter wel gebruikelijk. Met KMO in hoofdletters was er dan zowiezo geen probleem geweest, en anders had ik minstens "Kmo-portefeuille" verwacht (wat m.i. overigens ook nergens op lijkt). Maar neen, we maken tegenwoordig blijkbaar alles klein, dus "kmo-portefeuille". En dan meteen ook maar "bevestiging" i.p.v. "Bevestiging"? Een gelijkaardig probleem bij de ondertekening. Waarom eigenlijk niet "vlaamse overheid", en wel "Vlaamse Overheid"? Ah, maar Vlaams is een eigennaam, en die moet met een hoofdletter. "Vlaamse overheid" dan? Waarom niet, als "kmo-portefeuille" zelfs in orde is?

Met "KMO-portefeuille, Vlaamse Overheid" heeft allicht niemand een probleem.

Goede tekst leest vlotter

Lezen moet vlot gaan (zeker met teksten als deze…), omdat elke struikeling een onderbreking vormt in de gedachtegang van de lezer, en bijgevolg de effectiviteit van de tekst vermindert. Het gebruik van kleine letters voor acroniemen maakt een tekst moeilijker leesbaar. Als je een tekst leest, verwacht je nog altijd leesbare woorden. We zijn gewend om een "woord" als KMO of GSM, in hoofdletters, niet als een woord te lezen, maar als het acroniem ka-em-oo of gee-es-em. Woorden als kmo en gsm in kleine letters in een tekst springen er niet meer op dezelfde manier uit, waardoor een extra inspanning van het brein nodig is om die te lezen als acroniemen. Nog erger wordt het als een acroniem als "OR" (voor ondernemingsraad) ook nog eens leesbaar wordt door het in kleine letters te schrijven als "or", zoals in "De or zal een voorstel formuleren". Vind je dit OK? Op die manier forceer je mensen bovendien heel gemakkelijk om een ondernemingsraad dan maar gewoon "or" te noemen…? Want het staat toch zo in de tekst?

De echte reden waarom BTW als btw zou moeten geschreven worden is niet duidelijk. De logica in de regels ontbreekt. Typisch bij dergelijke gevallen is dat het heel moeilijk blijkt te zijn om het geheel van de regels (welke woorden klein, welke groot?) nog een beetje begrijpelijk te beschrijven. Het resultaat: elf regels en uitzonderingen.

En het waarom is nog steeds niet duidelijk.

Alles hetzelfde?

Bekijken we even een aantal voorbeelden die volgens de Taaltelefoon in grote letters geschreven worden:
– Initiaalwoorden:
ADSL (asymmetric digital subscriber line)
BV (bekende Vlaming)
CEO (chief executive officer)
DNA (deoxyribonucleic acid)
EHBO (eerste hulp bij ongevallen)
ISDN (integrated services digital network)
MKZ (mond-en-klauwzeer)
PS (postscriptum)
SUV (sport utility vehicle) (had een letterwoord kunnen zijn, maar dat zou klinken als "suf")
URL (uniform resource locator)
NMBS (Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen)
NS (Nederlandse Spoorwegen)
VRT (Vlaamse Radio- en Televisieomroeporganisatie)
– Letterwoorden:
CAD (computer-aided design)
FAQ (frequently asked question)
GAS (gemeentelijke administratieve sanctie)
RAM (random access memory)
SARS (severe acute respiratory syndrome)
FIFA (Fédération Internationale de Football Association)
MAS (Museum aan de Stroom)
MIA (Music Industry Award)
NASA (National Aeronautics and Space Administration)
NAVO (Noord-Atlantische Verdragsorganisatie)
SERV (Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen)

Wat volgens de Taaltelefoon in kleine letters moet:
– Initiaalwoorden:
btw (belasting over de toegevoegde waarde)
bvba (besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid)
nv (naamloze vennootschap)
sms (short message service)
– Letterwoorden:
laser (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation)
lat (living apart together)
pet (polyethyleentereftalaat)
pin (persoonlijk identificatienummer)
ufo (unidentified flying object)
vip (very important person)

Kan dan niet alles groot? Bv. BTW, BVBA, NV en VIP, zoals het lang geweest is? Idem met SMS, GSM, LASER, LAT-relatie, PET-fles, PIN-code en UFO. Dat schrijft iets minder gemakkelijk, dat wel (maar zo lui zijn we toch niet?), maar het leest zeker vlotter (en je gaat je niet meer afvragen of een LAT-relatie iets te maken heeft met de lat die te hoog ligt). Een tekst wordt maar één keer geschreven, maar meerdere keren gelezen, dus de vlotheid van lezen zou moeten primeren, efficiëntiegewijs. En waarom is het wel pincode i.p.v. PIN-code maar niet gasboete i.p.v. GAS-boete (allebei met een pleonasme, trouwens)?

(Tussen haakjes, het is blijkbaar CEO en niet ceo, dus ik gok dat het ook CIO, ERP en BI moet zijn. Geen idee volgens welke regel.)

Uiteindelijk blijft het zoeken naar valabale argumenten voor kleine i.p.v. grote letters. Wie is er eigenlijk begonnen met "gsm" te schrijven i.p.v. "GSM"? Sinds wanneer is het eigenlijk "btw" i.p.v. "BTW"? En waarom? Misschien weet de Taalunie nog iets meer.

De Taalunie

De andere grote referentie, de Taalunie, meldt in een bijdrage uit 2015 dat BTW, CAO en OR (ondernemingsraad) vroeger met hoofdletters geschreven werden. Sinds de Woordenlijst 2005 worden ze met kleine letters geschreven. Ook gsm dateert blijkbaar van toen.

De Taalunie geeft meer uitleg over hoofdletters bij initiaalwoorden en letterwoorden in sectie 17.3 van de woordenlijst. De regels zijn ongeveer gelijk aan die van de Taaltelefoon (even divers, hier en daar een andere nadruk). Toch een interessante toevoeging: "Naarmate een letterwoord of initiaalwoord ingeburgerd raakt, verdwijnen de hoofdletters". Is dit dan de reden om bepaalde woorden met kleine letters te schrijven? En wanneer is een woord dan "ingeburgerd"? Dat blijft evengoed een systeem van het 7e knoopsgat. De Taalunie kan misschien naar eigen goeddunken bepalen welke termen "ingeburgerd raken" (ik stel mij niet voor dat daarvoor bruikbare criteria bestaan die iedereen kan toepassen), maar daarmee zijn ze nog niet algemeen bekend.

De conclusie

Dus, een andere reden dan "het staat zo in de woordenlijst" is er blijkbaar niet. Het is niet voor niets dat Nederlands internationaal als een moeilijke taal wordt gezien. Voor wie wil is er een eenvoudig alternatief, nl. alle acroniemen in hoofdletters. Daar houd ik het maar op. Duidelijker voor mij en voor de lezer. Soms moet je zelf een lijn trekken.